8 października 2023 roku w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku otwarto wystawę prezentującą realizacje izraelskiego rzeźbiarza Daniego Karavana, który przez całe swe artystyczne życie działał na rzecz pokoju między Żydami i Palestyńczykami. Dzień wcześniej, 7 października, Hamas zaatakował Izrael, zabijając ponad tysiąc Żydów. Czy sztuka może wpłynąć na budowanie pokoju w świecie? Niestety, chyba nie.

Tel Awiw jest tylko 20 lat starszy od Daniego Karavana. Artysta urodził się tam w 1930 roku i dorastał razem z miastem. Mógł obserwować, jak nadmorska osada pełna ogrodów i gospodarstw zamienia się w nowoczesną aglomerację. Już w XXI wieku to on stał na czele kampanii, której rezultatem było umieszczenie w 2003 roku zespołu miejskiego Białego Miasta Tel Awiwu, jako największego na świecie skupiska budynków modernistycznych, na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Sam Dani Karavan również wzbogacił miasto swoimi „białymi” realizacjami.

Trudno właściwie jasno sprecyzować, czy Karavan był rzeźbiarzem, czy architektem. Jego rozsiane po całym świecie monumentalne założenia rzeźbiarskie zlokalizowane są przeważnie w plenerowej przestrzeni publicznej i absolutnie zaprzeczają idei kameralnego, osobistego kontaktu ze sztuką. Wręcz przeciwnie – wieloczłonowe, rozczłonkowane environments (czyli trójwymiarowe dzieła, wśród których można się swobodnie poruszać) artysty, zachęcają widza do przeczesywania wnętrza i zewnętrza realizacji.

W początku lat 60-tych XX wieku Dani Karavan zrealizował swoje pierwsze dzieła artystyczne w przestrzeni publicznej, czyli płaskorzeźbę w Instytucie Naukowym Weizmanna w Rehovot oraz environment w siedzibie telawiwskiego sądu rejonowego, a także scenografie do przedstawień teatralnych i baletowych. Od tamtej pory artysta stworzył ponad osiemdziesiąt rozsianych po całym świecie mniej lub bardziej monumentalnych environments, które nierozerwalnie wkomponowane są w krajobraz naturalny. Karavan był bowiem jednym z prekursorów twórczości site-specific – czyli projektowania sztuki specjalnie dla określonej przestrzeni, poza którą dzieło nie istnieje. To dlatego tak ważną rolę w odbiorze jego prac odgrywa przyroda zastana w miejscu realizacji – wiatr, który gwiżdże w otworach budowli jak w organach, szum wody, cień, światło, topografia miejsca, tło nieba czy pustyni, roślinność a nawet śpiew ptaków.

W swoich założeniach rzeźbiarskich Dani Karavan używał zadziwiająco prostych, powtarzalnych form. Większość jego realizacji opiera się o podstawowe formy geometryczne – koła, trójkąty, linie, ale także cylindryczne wieże, kopuły, ostrosłupy i sfery. Połączenie tej prostoty z klasycznymi podziałami kompozycyjnymi, monochromatyczną barwą i elementami przyrody zastanej in situ, pomimo często monumentalnej skali betonowych i kamiennych realizacji, przynosi zaskakujące poczucie porządku, spokoju i harmonii.

Niezwykle ważnym elementem działalności artysty było jego zaangażowanie w życie obywatelskie. Karavan zabiegał o dialog między Żydami i Palestyńczykami, był wielkim orędownikiem budowania porozumienia między tymi narodami. Należał do Yesh Din, izraelskiej organizacji non-profit, która zapewnia pomoc prawną Palestyńczykom. Swój niepokój dotyczący problemów społecznych i politycznych wyrażał poprzez różnego rodzaju publikacje prasowe i manifesty. Jednak wyczulenie artysty na kwestie pokoju, praw człowieka, sprawiedliwości wyrażało się przede wszystkim poprzez jego twórczość.

Wystawa „Dani Karavan Artysta/Obywatel” w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku prezentuje modele, fotografie, filmy i rysunki wybranych realizacji artysty. Przedstawione realizacje Karavan wykorzystywał podczas antywojennych i prodemokratycznych kampanii społecznych. Instalacja, która otwiera ekspozycję, to symulacje 3D trzech kolumn Drogi Pokoju na pustyni Negew, którą rzeźbiarz zrealizował w latach 1996-2000. Założenie składa się ze stu kolumn posadowionych na przestrzeni 3 kilometrów, od starożytnej osady Nitzana po okolice przejścia granicznego z Egiptem. Na każdej z rzeźb wykute zostało słowo „pokój” w językach kultur związanych z tym miejscem od starożytności po czasy obecne.

Na wystawie zaprezentowano także model z brązu pierwszego i najbardziej imponującego dzieła site specific Daniego Karavana, czyli Pomnika Brygady Negew, której żołnierze walczyli w wojnie o niepodległość Izraela w 1948 roku. Pomnik powstał w latach sześćdziesiątych XX wieku w okolicach miasta Beer Szewa i stał się punktem odniesienia dla pozostałych realizacji artysty. Pomimo, że realizacja upamiętnia poległych, artysta chciał, aby było to miejsce pełne życia i radości. „Chciałem stworzyć miejsce, gdzie bawić się będą dzieci i gdzie pamięć miesza się z życiem” – mówił o swojej realizacji w 2014 r. Rzeczywiście Pomnik Negew do dziś służy jako miejsce zabaw i peregrynacji, jest także wykorzystywany podczas działań artystycznych, kampanii społecznych i edukacyjnych.

Inne dzieła Karavana, których modele pokazuje wystawa w Orońsku, to m.in. Droga Praw Człowieka w Norymberdze i Pasaże – ku czci Waltera Benjamina w hiszpańskim Portbou. Norymberskie założenie to symboliczna brama i kolumnada składająca się z 30 kolumn ustawionych wzdłuż 170-metrowej uliczki. Na kolumnach wykuto w różnych językach 30 artykułów Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pasaże w Portbouto pomnik ku czci niemiecko-żydowskiego filozofa Waltera Benjamina, który zginął tragicznie w 1940 roku podczas próby przekroczenia granicy francuskiej. Ma formę korytarza z zardzewiałej stali, wkomponowanego w klif schodzący skośnie ku morzu. Schodząc korytarzem widz dostrzega morze dopiero na samym końcu pasażu. Tam jednak obserwator jest zablokowany przez taflę szkła, na której wyryto cytat z Benjamina: „Trudniej uczcić jest pamięć bezimiennych niż ludzi znanych”.

Wpisane na trwałe w krajobraz in situ rzeźbiarskie environments Daniego Karavana rozsiane są po całym świecie. Dzięki modelom, szkicom, filmom i fotografiom Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku pozwala zapoznać się z kilkoma założeniami, których nigdy nie mielibyśmy szansy obejrzeć w jednym miejscu. Obserwując elementy wystawy i wgłębiając się w program ideowy Karavana widzimy na wskroś nowoczesnego artystę, który rozumiał znaczenie natury dla współczesnego człowieka i potrafił włączyć ją w proces artystyczny. Na pierwszy plan wyłania się jednak artysta – aktywista, żarliwy obrońca demokracji i pokoju, propagator praw człowieka i tolerancji. Kiedy w 1966 roku został poproszony o zaprojektowanie centralnej ściany w sali obrad izraelskiego parlamentu, pomimo głębokiego zanurzenia w kulturze żydowskiej, odmówił umieszczenia na płaskorzeźbie hebrajskich cytatów biblijnych, aby nie dyskryminować wyznawców innych religii i języków Izraela. Wielokrotnie, kiedy Kneset obradował nad antydemokratycznymi ustawami, Karavan żądał zasłonięcia swojej pracy.

Czy Karavan wierzył w wartości, o których mówił? Z pewnością. Czy wierzył, że sztuka może zmienić świat? Można mieć wątpliwości. W publikacji „Can Art Aid in Resolving Conflicts” artysta przyznaje: „Sztuka powinna odgrywać konstruktywną rolę w rozwiązywaniu konfliktów, ale w jaki sposób? Próbuję znaleźć przykłady, kiedy sztuka mogła wpłynąć na budowę porozumienia w konfliktowych sytuacjach, ale nie jestem w stanie. Siła sztuki jest niewystarczająca, aby zapobiegać zbrodniom”.

7 października, dzień przed otwarciem wystawy Daniego Karavana w Orońsku, Hamas zaatakował Izrael, zabijając około 1200 Żydów. W odpowiedzi żołnierze izraelscy zabili ponad pięć tysięcy Palestyńczyków. Sztuka była bez szans.

Jolanta Boguszewska

Link do wydarzenia: Artysta/Obywatel | Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku (rzezba-oronsko.pl)

Wystawa czynna do 11 lutego 2024 r.