Za życia niedoceniany, dziś Charles Ives uważany jest za twórcę amerykańskiej muzyki narodowej, a jego znaczenie w historii muzyki porównywane jest ze znaczeniem Igora Strawińskiego i Arnolda Schönberga. Pod względem nowatorstwa i radykalizmu wykorzystanych środków twórczość Ivesa wyprzedza dokonania kompozytorów europejskich o kilkadziesiąt lat. 20 października obchodzimy 150. rocznicę jego urodzin.
Ives nie był oczywiście pierwszym kompozytorem działającym w Stanach Zjednoczonych. Twórcy XIX-wieczni, tacy jak John Knowles Payne czy George Chadwick, ograniczali się jednak do mniej lub bardziej udanego naśladownictwa muzyki europejskiej, w szczególności niemieckiej, a nieliczne próby wykorzystania folkloru indiańskiego, afroamerykańskiego czy muzyki kowbojskiej – obecne między innymi w twórczości Arthura Farwella czy Henry’ego Gilberta – nie przynosiły zadowalających artystycznie rezultatów.
Droga do dojrzałości
Charles Edward Ives urodził się 20 października 1874 roku w Danbury w stanie Connecticut. Edukację muzyczną rozpoczął w wieku pięciu lat pod kierunkiem ojca, miejscowego kapelmistrza, nauczyciela i multiinstrumentalisty. Młody Charles uczył się grać na fortepianie, organach, skrzypcach, kornecie i perkusji, zgłębiał także teorię muzyki, harmonię i kontrapunkt. Ojciec zachęcał syna do różnego rodzaju eksperymentów, takich jak jednoczesna gra obiema rękami w różnych tonacjach czy śpiewanie ćwierćtonów. Zaszczepił mu też miłość do amerykańskiej tradycji muzycznej, w tym muzyki ludowej, rozrywkowej i wojskowej.
Ogromny wpływ na młodego twórcę wywarł także transcendentalizm, popularny wówczas w Stanach Zjednoczonych nurt filozoficzno-religijny głoszący między innymi indywidualizm, niezależność, równość, autonomię moralną jednostki, koncentrację na wartościach duchowych, krytyczny stosunek do tradycji, rolę wyobraźni w poznawaniu świata.
W wieku trzynastu lat Ives skomponował swój pierwszy utwór, a rok później objął stanowisko organisty w miejscowym kościele. Jako organista w okolicznych miejscowościach pracował również w kolejnych latach. W roku 1891 powstała pierwsza dojrzała kompozycja Ivesa – organowe Wariacje na temat pieśni „Ameryka” (melodii zapożyczonej z brytyjskiego hymnu God save the King). Po raz pierwszy zastosował tu bitonalność (jednoczesne występowanie dwóch różnych tonacji), a stopień trudności utworu – zwłaszcza partia pedału – wskazuje na dużą biegłość kompozytora w grze na instrumencie. Ives wspominał później, że wykonywanie Wariacji było „tak samo zabawne, jak gra w koszykówkę”.
W 1894 roku Ives rozpoczął studia na Uniwersytecie Yale pod kierunkiem Horatio Parkera. Próbował on wtłoczyć młodego adepta w ściśle określone, klasyczne ramy tradycyjnych technik kompozytorskich, nie znajdując zrozumienia dla jego nowatorskich pomysłów. Przekazał mu jednak cenne umiejętności warsztatowe.
Niezależność
Po ukończeniu studiów Ives pracował jeszcze przez jakiś czas jako organista, jednocześnie podjął pracę w nowojorskim towarzystwie ubezpieczeniowym. Uważał, wzorem ojca, że muzyka uprawiana dla zarobku traci czystość i niewinność. Zdawał sobie sprawę, że jego utwory nie będą rozumiane przez słuchaczy, pragnął więc zapewnić sobie finansową niezależność, by móc komponować bez kompromisów. Z energią rzucił się w wir pracy związanej z nowymi obowiązkami, nocami zaś pracował nad partyturami. Wspominał: „Moja praca nad muzyką pomagała moim zajęciom w przedsiębiorstwie, praca zaś w przedsiębiorstwie pomagała mojej muzyce”. W 1907 roku wraz z przyjacielem założył własną agencję ubezpieczeniową Ives & Myrick.
W tym samym roku po raz pierwszy dały znać o sobie problemy zdrowotne, które nie opuszczały Ivesa aż do śmierci. Cierpiał na nagłe ataki palpitacji serca, lekarze nie potrafili jednak znaleźć ich przyczyny. Komponował bardzo intensywnie aż do roku 1916, później napisał jeszcze kilkanaście dzieł, zaś w roku 1926 stwierdził, że stracił umiejętność tworzenia i do końca życia nie napisał już ani jednego nowego utworu (przerabiał natomiast niektóre wcześniejsze kompozycje). Do problemów z sercem doszła także cukrzyca, co sprawiło, że w roku 1930 porzucił pracę w agencji ubezpieczeniowej i przeszedł na emeryturę. W latach 30. kilkakrotnie odwiedzał Europę. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych zaczęło wreszcie kiełkować zainteresowanie jego muzyką. Niedługo przed śmiercią otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Yale. Zmarł na zawał serca 19 maja 1954 roku w Nowym Jorku.
Nowatorstwo
Większość utworów Ivesa ukazała się drukiem już po jego śmierci, a do światowego repertuaru weszły dopiero w latach 60. XX wieku. Kompozytor stał się wówczas postacią kultową dla młodych twórców awangardy, odkrywających dla siebie to, co amerykański twórca stosował już pół wieku wcześniej. Charakterystyczna dla twórczości Ivesa jest niemal całkowita rezygnacja z tradycyjnych sposobów kształtowania materiału muzycznego – jako jeden z pierwszych twórców całkowicie odszedł od systemu dur-moll, często wprowadzał politonalność (równoczesne występowanie kilku tonacji). Rezygnował z tradycyjnych podziałów metrycznych, a czasem nawet z kreski taktowej. Również pod względem formy odchodził od tradycyjnych wzorów, zastępując je całkowitą swobodą formalną.
Typową cechą dzieł Ivesa jest zestawianie elementów kontrastujących – banału z wzniosłością, fragmentów całkowicie atonalnych z prostymi, wpadającymi w ucho melodiami. Często inspirował się amerykańską muzyką ludową, rozrywkową i wojskową. Chętnie sięgał po cytaty – zarówno z klasyków (Bach, Beethoven, Brahms i inni), jak i przede wszystkim z popularnych hymnów, piosenek, marszy, ragtime’ów. Można zatem dopatrywać się w jego twórczości zapowiedzi popularnej w drugiej połowie XX wieku techniki collage’u, a nawet tendencji postmodernistycznych.
Twórczość
Do najważniejszych dzieł Ivesa należą cztery symfonie, a szczególnie III Symfonia „The Camp Meeting” (1908–1910), wykorzystująca liczne cytaty z protestanckich hymnów, co miało oddać za pomocą muzyki atmosferę spotkań religijnych, oraz monumentalna IV Symfonia (1912–1918), uważana za jego najwybitniejsze dzieło, wykonana po raz pierwszy w 1965 roku, już po śmierci kompozytora. Utwór, przeznaczony na chór i ogromną orkiestrę, wymaga obecności dwóch lub nawet trzech dyrygentów. Kompozytor tak charakteryzował ideową zawartość IV Symfonii: „Program estetyczny dzieła jest programem wielu największych arcydzieł literackich i muzycznych świata – dociekliwych pytań: Co? i Dlaczego?, które duch ludzki zadaje życiu. Właśnie taki jest sens preludium. […] Kolejne części są różnorodnymi odpowiedziami, których udziela Istnienie”.
Ives pracował również nad nieukończoną Universe Symphony, przeznaczoną na kilka niezależnych chórów i orkiestr, rozmieszczonych na szczytach górskich i w dolinach. Miała ona składać się z trzech części – Przeszłość: Powstanie lądów i gór, Teraźniejszość: Ziemia, ewolucja w przyrodzie i ludzkości, Przyszłość: Niebo, wznoszenie się wszystkiego ku duchowości.
Wśród innych utworów orkiestrowych warto wymienić Three Places in New England (1911–1914), jeden z najpopularniejszych i najbardziej przystępnych brzmieniowo utworów kompozytora, słynny także z uwagi na wyjątkowo liczne nagromadzenie muzycznych cytatów. Dwie części dzieła przedstawiają miejsca związane z upamiętnieniem wojny secesyjnej, trzecia odmalowuje piękno doliny rzecznej, którą kompozytor odwiedził z żoną podczas miesiąca miodowego.
Wykonywany często Central Park in the Dark (1906) na orkiestrę kameralną to, według słów Ivesa, „obraz dźwięków natury i zdarzeń, które ludzie słyszeli około trzydzieści lat temu (zanim silnik spalinowy i radio zmonopolizowały ziemię i powietrze), siedząc na ławce w Central Parku w gorącą letnią noc”.
Utwór The Unanswered Question (1908) na orkiestrę kameralną nosił pierwotnie podtytuł Kosmiczny krajobraz, w późniejszym komentarzu do partytury kompozytor wyjaśnił jednak, że tytułowe pytanie dotyczy sensu ludzkiej egzystencji.
Jedną z najważniejszych kompozycji Ivesa jest II Sonata fortepianowa „Concord, Mass., 1840–60” (1915), poświęcona głównym przedstawicielom transcendentalizmu. Ich nazwiska posłużyły jako tytuły kolejnych części utworu: Emerson, Hawthorne, Alcottowie, Thoreau. Sonata, wydana przez kompozytora własnym sumptem w 1920 roku, poprzedzona została rozbudowanym esejem filozoficznym, poruszającym między innymi zagadnienie wartości w muzyce. Jednym z głównych motywów utworu jest cytat z V Symfonii Beethovena, symbolizujący – zdaniem kompozytora – „duszę ludzkości stukającą do drzwi boskich tajemnic, promieniejącą wiarą, że zostaną one otwarte i że człowiek stanie się boski”. Sonata uważana jest za jedno z najtrudniejszych dzieł w literaturze fortepianowej.
Spośród kompozycji kameralnych Ivesa wyróżnia się II Kwartet smyczkowy (1913), przeznaczony dla „czworga ludzi, którzy rozmawiają, dyskutują, kłócą się, biją i wreszcie idą w góry kontemplować firmament”.
W swych Pamiętnikach Ives wspominał zdarzenie z młodości: „Pewnego razu miły młody człowiek zapytał ojca: «powiedz no, jak to wytrzymujesz, kiedy słyszysz starego Johna Bella (najlepszego kamieniarza w Dunbury), beczącego fałszywie i całkiem w innej tonacji» – na co ojciec odpowiedział: «stary John to wspaniały muzyk, spójrzcie na jego twarz i posłuchajcie muzyki wieków. Nie zwracajcie uwagi na dźwięki, bo możecie przegapić muzykę»”.
Niech to ostatnie zdanie stanie się drogowskazem dla osób, które pragną zgłębić niełatwą w odbiorze muzykę amerykańskiego kompozytora.
Paweł Markuszewski
