Niedawno pojawiła się informacja o przekazaniu przez Władimira Putina piętnastowiecznej „Ikony Trójcy Świętej” Andrieja Rublowa rosyjskiej cerkwi. Decyzja wywołała gorącą dyskusję i ostry sprzeciw muzealników, którzy obawiają się, że zabytek tych przenosin nie przetrwa. Przyjrzyjmy się tej sytuacji, samej ikonie i – przy okazji – sztuce pisania ikon w ogóle.

Cerkiew rosyjska poprosiła głowę państwa, by przenieść ikonę na uroczystość Trójcy Świętej 4 czerwca do soboru Chrystusa Zbawiciela, w którym miałaby pozostać przez dwa tygodnie. Prezydent wykazał się niezwykłą hojnością, ofiarując bezcenny zabytek – ku zdumieniu władz duchownych – na zawsze. Świat odebrał ten gest głowy rosyjskiego państwa jako nagrodę dla cerkwi za wspieranie polityki Kremla, w tym działań na Ukrainie.

Decyzja Putina wywołała liczne protesty, w tym środowiska konserwatorskiego Galerii Trietiakowskiej, w której ikona była dotychczas przechowywana. Eksperci obawiają się o los drogocennego eksponatu. Argumentują, że jest on w złym stanie. Po jego transporcie rok temu do Ławry Trójcy Świętej pod Moskwą w związku z obchodami 600. rocznicy odkrycia relikwii św. Sergiusza z Radoneża ,dzieło zaczęło się zwyczajnie rozpadać.

Prezydent nie przywykł jednak do głosów sprzeciwu. Mało tego, im są głośniejsze, tym mniejsza szansa, że zostaną wysłuchane. I tak mimo protestów 4 czerwca ikona zostanie wystawiona w soborze Chrystusa Zbawiciela. Będzie tam dostępna dla wiernych do 18 czerwca. W komunikatach pojawia się informacja, że w świątyni obraz będzie pozostawał pod nadzorem pracowników Galerii Trietiakowskiej, przy ścisłej kontroli warunków temperatury i wilgotności. Następnie zostanie poddany renowacji, a docelowo trafi do Ławry Trójcy Świętej.

Święty twórca, święte dzieło

Ikona jest wyjątkowym zabytkiem. Napisał ją Andriej Rublow, ruski mnich żyjący na przełomie XIV i XV wieku. Wykonywał on ikony, freski, miniatury i ilustracje do manuskryptów. Uznany jest za najwybitniejszego przedstawiciela moskiewskiej szkoły pisania ikon. Słynął z pobożności, pokory, łagodności i mądrości. Nie podpisywał się pod swoimi dziełami, co nie ułatwiło pracy badaczom. Ze względu na brak źródeł pisanych, chronologia jego prac ustalana była na podstawie analizy stylu. Rublow jest świętym Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Kanonizowano go w 1988 roku, podczas obchodów Tysiąclecia Chrztu Rusi.

Ikonę Rublowa określa się jako wzór dla wyobrażeń ikonograficznych Trójcy Świętej. Ukazana tu scena nawiązuje do biblijnej historii, w której trzech aniołów odwiedza Abrahama i Sarę, przepowiadając im narodzenie syna. Nie ma tu jednak ani Abrahama, ani Sary, jest natomiast trójka przybyszów, dom, drzewo i skała oraz czasza na stole.

Przesłanie zamknięte w symbolach

Siedzące przy stole postaci aniołów to wyobrażenie Trójcy Świętej. Nie są one podpisane, ale symbole, które im towarzyszą, pozwalają wyciągnąć pewne wnioski, choć wśród badaczy pojawiają się rozbieżności interpretacyjne. Postać środkowa przez wielu jest utożsamiana z Synem Bożym, na co wskazuje znajdujący się nad nią dąb – symbol krzyża – oraz ruch ręki w kierunku kielicha symbolizującego Eucharystię. Po lewej stronie zasiada Bóg Ojciec, za którego plecami wyłania się Kościół. Z kolei za postacią siedzącą z prawej strony, uznawaną za Ducha Świętego, widać górę, którą odczytuje się jako skałę, z której na pustyni trysnęła woda. A – jak wywodzą badacze – Duch św. ma być dla Ziemi tym, czym woda na pustyni. Inni jednak wskazują, że Bóg Ojciec zasiada w środku, a jego symbolem jest drzewo życia, Syn Boży z kolei ma za sobą Kościół.

Postaci z ikony Rublowa wpisują się w okrąg. Zarys bocznych sylwetek układa się w kształt kielicha. Skrzydła aniołów dotykają się, co symbolizuje jedność. Postaci są zwrócone ku sobie. Z drugiej jednak strony każda z nich jest odrębnym bytem. Gdyby pociągnąć linie od środka dolnej krawędzi do górnych narożników, przestrzeń zostałaby podzielona na trzy trójkąty, każdy przypisany do jednej postaci. Przy stole domyślnie zasiada również oglądający ikonę. Zajmuje miejsce z tej strony, która nie wchodzi w kadr obrazu.

Ikonę napisano temperą na lipowej desce. Została ona lekko wydrążona, w wyniku czego powstała naturalna rama chroniąca malowidło. Nie ma tu realizmu, światłocieni, perspektywy linearnej, trójwymiarowości. Obraz jest schematyczny, uproszczony, symboliczny, farby położone są jednolitymi plamami, postaci są zwrócone frontalnie ku patrzącemu. Kolory mają znaczenie symboliczne. Złote tło symbolizuje w chrześcijaństwie życie wieczne i wiarę oraz Chrystusa.

Tu nie ma przypadków

Proces tworzenia ikony nazywa się „pisaniem”. Ma to związek z rosyjskim czasownikiem писать, który może też oznaczać „malować”. Pisanie ikon nie jest aktem artystycznym, a religijnym. Tak uważają wyznawcy religii prawosławnej. Jest on poprzedzony modlitwą i odbywa się według reguł, które ustalono wieku temu. Dotyczą one zarówno warsztatu, kwestii technicznych jak i samego sposobu przedstawiania świętych oraz scen biblijnych. Ikona powstaje na chwałę Bożą. Ikonograf chowa się za swoim dziełem, nie szuka możliwość wyrażania samego siebie, nie wprowadza nowatorskich pomysłów. Bazuje na tym, co utrwaliła wielowiekowa tradycja, nadając aktowi tworzenia znaczenia religijnego. Aczkolwiek zasady te nie przekreślają zupełnie indywidualizmu, co widać w różnicach stylu poszczególnych twórców.

Nośnikiem ikony jest deska. Drewno na podobrazie musi być dobrze wysuszone. Wcześniej poddawano je działaniu pary wodnej w miedzianym kotle, co pozwalało usunąć składniki rozpuszczalne w wodzie. Oczyszczone deski suszono w piecu i zawieszano na belkach stropowych, by stygły i nasycały się dymem. To miało uchronić je przed kornikami i pleśnią. Czasem gotowano drewno w oleju lnianym, by zabezpieczyć deski przed wypaczeniem. Od tyłu zabezpieczano deskę szpongami. Ikona może być zrobiona z jednego kawałka drewna lub kilku łączonych. Często jest wydrążona na głębokość kilku milimetrów, w wyniku czego powstają wokół naturalne ramy. Suchą deskę pokrywa się gruntem z naturalnego kleju i kredy. Na to nakłada się płótno, które nadaje gruntowi sprężystości. Dalej kładzie się kilka warstw gruntu, na koniec powierzchnię się poleruje. Sam proces przygotowania powierzchni trwa co najmniej tydzień.

Kanoniczna ikona powstaje przy użyciu naturalnych składników. Technika tempery jajecznej bazuje na naturalnych barwnikach pochodzenia roślinnego i mineralnego. Dobór kolorów nie jest przypadkowy. Każda barwa ma w ikonografii symboliczne znaczenie. Podobnie jak w przypadku dzieła Rublowa, w ikonach pojawia się często złote tło. Ta barwa najlepiej oddaje Bożą energię, symbolizuje światłość i niebo.

Ikony powstają również w obecnych czasach. Rodzice chrzestni w prawosławiu podarowują chrześniakowi ikonę jego patrona. Jest to też tradycyjny prezent dla nowożeńców. Prawosławni wierzą, że ikona nie jest tylko wyobrażeniem postawi świętej, ale jest nośnikiem jej obecności. Składane na niej pocałunki, zapalane świece, okadzanie – wszystko to odnosi się nie do samego wizerunku zamieszczonego na desce a do pierwowzoru. Można sobie w tej sytuacji wyobrazić, jak duże znaczenie dla wiernych ma ikona Rublowa uznawana za cudowny obraz. Ta jednak należy już nie tylko do wyznawców prawosławia, jest częścią spuścizny kulturowej. Utrata bezcennego zabytku byłaby niepowetowaną stratą.

Monika Borkowska