W Polsce prawie nieznany, choć w Warszawie studiował i spędził znaczną część dorosłego życia. Na Litwie – jako najwybitniejszy litewski malarz oraz „ojciec” profesjonalnej muzyki litewskiej – jest jedną z czołowych postaci narodowego panteonu. Obrazy komponował jak formy muzyczne: malował sonaty, preludia, fugi. Pisał: „Nie ma granic pomiędzy sztukami. Muzyka łączy poezję i malarstwo, i ma swoją architektonikę. Malarstwo może posiadać także takąż architektonikę jak muzyka i w farbach wyrażać dźwięki”.
Życie
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis urodził się 22 września 1875 roku w miasteczku Orany (dziś Varėna). Dzieciństwo spędził w Druskienikach – znanym kurorcie nad Niemnem, w którym chętnie wypoczywały największe postaci kultury i polityki owych czasów.
Pierwsze kroki w muzycznym świecie stawiał pod kierunkiem ojca. Następnie kształcił się na dworze księcia Michała Ogińskiego w Płungianach, gdzie grał także w pałacowej orkiestrze. Od 1894 roku studiował w Warszawskim Instytucie Muzycznym, między innymi u Zygmunta Noskowskiego, ucznia Moniuszki i nauczyciela całej plejady najwybitniejszych polskich twórców przełomu wieków. Przez rok kontynuował naukę w Lipsku u Carla Reinecke, w 1902 roku powrócił jednak do Warszawy, by dwa lata później podjąć kolejne studia – tym razem plastyczne.
W Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych pobierał nauki między innymi pod kierunkiem Konrada Krzyżanowskiego i Kazimierza Stabrowskiego. Choć czuł się związany również z polską kulturą – przyjaźnił się z wieloma polskimi artystami, a do grona jego najbliższych osób należał kompozytor Eugeniusz Morawski, późniejszy rektor warszawskiej uczelni muzycznej – to jednak postanowił powrócić w rodzinne strony. W roku 1907 osiedlił się w Wilnie, gdzie poznał swą przyszłą żonę – Sofiję Kymantaitė.
Znakomicie rozwijającą się karierę Čiurlionisa przerwała choroba psychiczna, postępująca tak szybko, że od 1910 roku przebywał w zakładzie zamkniętym – w sanatorium Czerwony Dwór w Pustelniku koło Warszawy (obecnie w granicach miasta Marki). Tam też zmarł 10 kwietnia 1911 roku, w wieku zaledwie 35 lat. Jego grób znajduje się na wileńskiej Rossie.
Fot. Paweł Markuszewski
Muzyka
Dorobek kompozytorski Čiurlionisa obejmuje ponad 350 utworów. Choć był pierwszym litewskim kompozytorem tworzącym muzykę orkiestrową i kameralną, to żadne z większych dzieł nie zostało wykonane za jego życia – znacznie większym zainteresowaniem cieszyła się wówczas jego twórczość malarska. Kompozycje Čiurlionisa utrzymane są przeważnie w stylistyce neoromantycznej, czasem pojawiają się w nich elementy impresjonizmu i folkloryzmu, a w ostatnich latach życia również nowsze techniki kompozytorskie, w tym swoista odmiana serializmu.
Do najważniejszych dzieł twórcy należą poematy symfoniczne W lesie i Morze – wspaniałe muzyczne freski, inspirowane pięknem litewskiej przyrody. O tym ostatnim tak pisał: „Chciałbym stworzyć symfonię szumu fal, tajemniczej mowy stuletniego lasu, blasku gwiazd, naszych pieśni i mojej ogromnej tęsknoty”.
W twórczości Čiurlionisa przeważają utwory fortepianowe – przede wszystkim preludia i inne miniatury, a także sonaty, fugi, wariacje. Spośród kilku dzieł kameralnych największą popularnością cieszy się Kwartet smyczkowy c-moll. Pisał również utwory organowe, muzykę religijną oraz pieśni, harmonizował też litewskie pieśni ludowe. Zachowały się szkice do nieukończonej opery Jūrate oraz wyciąg fortepianowy orkiestrowej uwertury Kęstutis.
Malarstwo
Choć malarstwem zainteresował się Čiurlionis znacznie później niż kompozycją, to jego dorobek w tej dziedzinie jest również dość obfity – obejmuje około 250 obrazów oraz ponad 60 rycin i rysunków. We wczesnej twórczości artysta pozostawał pod wpływem symbolizmu, źródłem inspiracji była dla niego często sztuka ludowa i piękno krajobrazu. W ostatnich latach życia zwrócił się ku abstrakcjonizmowi i mistycyzmowi. Do najważniejszych osiągnięć malarskich należą między innymi cykle Stworzenie świata, Zodiak, siedem „cykli sonatowych”: Sonata słońca, Sonata wiosny, Sonata węża, Sonata lata, Sonata morza, Sonata gwiazd i Sonata piramid, dyptyk Preludium i fuga, obrazy Bajka o twierdzy czy Preludium Pogoni.
▼ Dalsza część artykułu pod galerią ▼
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, Sonata wiosny (1907)
Charakterystyczną cechą twórczości Čiurlionisa jest przenoszenie form muzycznych na grunt malarstwa. Poszczególne obrazy z wspomnianych „cykli sonatowych” nie tylko noszą muzyczne tytuły, ale także odzwierciedlają pod względem charakteru kolejne ogniwa muzycznego cyklu sonatowego. Większość cykli składa się z czterech części: dynamicznego Allegro, refleksyjnego Andante, burzliwego Scherza i dramatycznego Finale, choć – podobnie jak w muzyce – są też cykle dwu- i trzyczęściowe. Również malarskie preludia i fugi nawiązują ściśle do architektoniki odpowiednich form muzycznych i wykorzystują takie elementy konstrukcyjne dzieła muzycznego, jak czas i przestrzeń, ruch, rytm, narracja, a nawet harmonia.
Recepcja
„Choć jest on muzykiem, to jego świat tylko zaczyna się od muzyki i choć jest malarzem, to malarstwo dla niego jest tylko środkiem prowadzącym do celu. Nie tworzył on muzyki dla muzyki ani malarstwa dla malarstwa, tylko używał ich jako tworzywa w swoich zmaganiach o zupełnie nową jakość, nieznaną dotąd w historii sztuki” – napisał o Čiurlionisie polski rzeźbiarz i znawca muzyki, Stefan Wierzbicki. Francuski pisarz i krytyk, Romain Rolland, stwierdził zaś: „Trudno wypowiedzieć słowami, jak przejęty jestem tym znakomitym malarstwem, które wzbogaciło nie tylko plastykę, ale rozszerzyło nasze widzenie w obszarze muzycznej polifonii i rytmiki”.
Muzea poświęcone artyście znajdują się w jego rodzinnym domu w Druskienikach oraz w Kownie (Narodowe Muzeum Sztuki, w którego zbiorach znajduje się większość dzieł malarskich Čiurlionisa). W Polsce większe prezentacje jego malarskiego dorobku odbyły się w roku 2001 w Muzeum Narodowym w Warszawie i Muzeum Narodowym w Poznaniu, a w roku 2018 – w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie. Na przełomie XX i XXI wieku działało w Warszawie Towarzystwo Kulturalno-Naukowe im. Čiurlionisa, które zorganizowało kilka koncertów prezentujących jego twórczość kompozytorską, zdobywającą coraz większą popularność na świecie, a polskim melomanom wciąż niemal nieznaną.
Paweł Markuszewski
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, Sonata słońca (1907)
