Do 4 lutego przyszłego roku w warszawskiej Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki można oglądać wystawę twórczości Jerzego Nowosielskiego, uznawanego za jednego z najwybitniejszych współczesnych ikonopisarzy. Ekspozycja została zorganizowana w setną rocznicę urodzin artysty, uroczyście kończy też 2023 rok, ogłoszony przez Sejm Rokiem Jerzego Nowosielskiego.

Wystawa prezentuje cztery wątki twórczości Nowosielskiego: pejzaż, ciało, abstrakcję oraz ikonę. Pejzaże przypominają kadry filmowe – malowane z różnych perspektyw przybierają postać geometrycznych form. Sylwetki ciał są proste, nie stanowią obiektów estetycznych kontemplacji. Abstrakcja odnosi się do transcendencji, najwyższego bytu symbolizującego światło. Ikona z kolei łączy motywy świeckie i religijne. Wątki tematyczne stanowią odrębne całości, jednak zestawione ze sobą stanowią definicję twórczości Nowosielskiego.

Na wystawie prezentowane są najważniejsze prace Nowosielskiego, w tym m.in. “Wschód Słońca w Bieszczadach” (1963), “Kolejka wąskotorowa” (1963), “Miasto u stóp gór” (1963). Prezentowane podczas wystawy prace pochodzą z wielu kolekcji i zbiorów muzealnych, m.in. Wojciecha Fibaka, Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, STARAK Collection czy ZASP.

Sztuka transcendentna

“Odbiorcy pozbawieni odczuwania sacrum są mało podatni na działanie sztuki, a twórca nie może bez tej specyficznej intuicji istnieć. Owszem, będzie on w stanie produkować obiekty sztuki, ale pozbawione siły działania. Nie ma zaś dobrego obrazu bez jego działania niewytłumaczalnego. Sztuka jest bezsilna, jeśli powstała pod wpływem prądów zupełnie racjonalistycznych” – przyznał Nowosielski w wywiadzie przeprowadzonym przez Elżbietę Dzikowską dla magazynu “Art & Biznes”.

Wypowiedź idealnie obrazuje twórczość Nowosielskiego, zawieszoną pomiędzy sferami sacrum i profanum, czerpiącą zarówno z doznań duchowych, jak i doświadczeń realnych. Prezentującą wizję rzeczywistości pełną mistycznej symboliki. Poprzez interpretację dzieł odbiorcy mogą doświadczyć sztuki transcendentnej, obrazującej wizję świata jako emanację absolutu.

Mistyczna geometria

Jerzy Nowosielski urodził się 7 stycznia 1923 w Krakowie, gdzie spędził większość życia. Jako nastolatek czerpał zarówno z obrządku unickiego, jak i ortodoksyjnego prawosławia. Wiara odgrywała kluczową rolę w życiu artysty a siła religijno-artystycznych przeżyć na stałe odcisnęła się w jego twórczości.

Nowosielski zasłynął portretami kobiecych sylwetek, które zaczął malować w latach 40. Pełne emocji akty nawiązywały do dzieł Modiglianiego, wyróżniały się jednak uproszczoną, geometryczną formą. Kilka lat później proste figury zastąpiły skręcone sylwetki ciał kobiecych i męskich. Kolejno w twórczości Nowosielskiego pojawiły się martwe natury nierzadko połączone z instrumentami muzycznymi. Prace z lat 40. i 50. to poszukiwanie własnej ścieżki artystycznej, subiektywnych środków wyrazu, nawiązujące jednak do wpływów Tadeusza Kantora, wokół którego środowiska był skupiony w młodości artysta. To właśnie w tym okresie narodziła się charakterystyczna forma Nowosielskiego, poetyckie i magiczne ujęcie abstrakcji geometrycznej.

Ikona jako dualizm sacrum i profanum

Wizytówką Nowosielskiego są jednak ikony, inspirowane sztuką surrealizmu, niemal zawsze abstrakcyjne. Świetliste kolory i czarna kreska oddzielająca poszczególne figury potęgowały efekt wewnętrznego blasku form. Łączone elementy cielesne i duchowe a także świeckie i święte to wyróżniki ikon artysty. Wyraźne linie tylko pozornie oddzielają elementy prac. Metaforycznie scalają oba światy.

Obserwacje natury przybierają u artysty postać geometrycznych uproszczeń. Perspektywa jest jednak w nich zaburzona, paleta barw jest bardzo okrojona i ogranicza się do podstawowych odcieni, postaci mają mocno zaznaczone krawędzie sylwetek, a całość przypomina kadry wycięte z filmu.

Sztuka i mistyka

Nowosielski był również fanem realizacji monumentalnych. Często malował wnętrza świątyń, oczywiście w charakterystyczny dla siebie sposób. Wyobraźnia przestrzenna pozwoliła artyście na tworzenie unikatowych na skalę kraju dzieł, jak polichromie, witraże, mozaiki. Podziwiać je można m.in. w cerkwiach w Jeleniej Górze, Zawierciu, Gródku, Warszawie, Bielsku Podlaskim czy Lourdes.

Artysta był znany również z projektów scenograficznych, które powstały do spektakli “Antygona” i “Sędziowie” w reżyserii Helmuta Kajzara. Podczas pobytu w Łodzi Nowosielski sprawował funkcję kierownika artystycznego Państwowej Dyrekcji Teatrów Lalek.

Sztuka Nowosielskiego jest metaforycznym pomostem łączącym sferę realności i boskości a także scalającym pokolenia. Nietuzinkowe i wysublimowane malarstwo Nowosielskiego zdecydowanie wyróżnia się na tle artystów współczesnego pokolenia. I choć stworzył tysiące aktów, subiektywnych kompozycji pozbawionych perspektywy, scenografii teatralnych czy witraży, zapisał się w pamięci jako twórca ikon. Aby poznać wizję rzeczywistości tego znakomitego artysty zdecydowanie warto wybrać się do Zachęty i przekonać się, w jaki sposób sztuka może przełamywać konwenanse.

Magda Sjena