Malarstwo nie jest z pewnością aż tak powszechnym źródłem inspiracji dla kompozytorów jak choćby literatura, historia, religia czy mitologia. W dziejach muzyki, szczególnie XIX i XX stulecia, można jednak odnaleźć wiele znakomitych kompozycji, dla których natchnieniem stały się dzieła sztuk pięknych. W drugim odcinku cyklu Obrazy w dźwiękach zaklęte – kilka przykładów inspiracji sztukami wizualnymi w twórczości Ferenca Liszta.

Jeden z najznakomitszych kompozytorów XIX stulecia, jeden z największych wirtuozów fortepianu, a także znakomity pedagog, dyrygent, publicysta, organizator życia muzycznego – Ferenc Liszt to doskonały przykład romantycznych sprzeczności. Węgierski patriota, nieznający dobrze ojczystego języka; znawca kobiecych wdzięków, przyjmujący w wieku dojrzałym święcenia kapłańskie; autor wirtuozowskich kompozycji, nieraz balansujących na granicy kiczu, ale także dzieł o stonowanej, intymnej ekspresji i niezwykłej głębi wyrazu…

Liszt chętnie sięgał w swej twórczości do pozamuzycznych inspiracji. Widoczne jest to szczególnie w jego poematach symfonicznych (był twórcą tego sztandarowego dla romantycznej muzyki programowej gatunku), ale także w wielu innych kompozycjach. Wśród źródeł inspiracji węgierskiego twórcy nie brakuje również sztuk pięknych.

Totentanz

Do najsłynniejszych przykładów takich inspiracji należy Totentanz – parafraza na temat „Dies irae” na fortepian i orkiestrę, znany również pod francuskim tytułem Danse macabre (Taniec śmierci). Źródłem natchnienia dla powstania utworu stał się prawdopodobnie słynny XIV-wieczny fresk Trionfo della Morte (Triumf śmierci) z średniowiecznego cmentarza Campo Santo w Pizie, którego autorem był Buonamico Buffalmacco lub Francesco Traini. Niektórzy badacze wskazują także na inspirację Liszta cyklem drzeworytów Danse macabre Hansa Holbeina Młodszego z lat dwudziestych XVI wieku. Pierwsza wersja kompozycji powstała w 1849 roku, później jednak kompozytor nanosił jeszcze poprawki do partytury – w ostatecznej postaci dzieło zabrzmiało po raz pierwszy 15 kwietnia 1865 roku w Hadze.

Inaczej niż ma to miejsce w większości utworów programowych, inspiracje pozamuzyczne nie wywarły wpływu na formę Totentanza, lecz na wykorzystany materiał melodyczny. Liszt sięgnął tu do melodii chorałowej sekwencji żałobnej Dies irae, często przywoływanej przez romantyków (wcześniej cytował ją Hector Berlioz w Symfonii fantastycznej, później między innymi Siergiej Rachmaninow w Rapsodii na temat Paganiniego). U Liszta motyw Dies irae nie jest jednak tylko pojawiającym się przez chwilę cytatem, lecz podstawowym tematem dzieła, utrzymanego w formie swobodnych wariacji.

Głównym nośnikiem ekspresji jest tu oczywiście wirtuozowska, niezwykle skomplikowana partia solowa, w której fortepian wykorzystywany jest chwilami w sposób niemal perkusyjny. Lisztowska wizja tańca śmierci jest niezwykle dramatyczna, wręcz upiorna, makabryczna, budząca grozę – Aleksandr Borodin określił Totentanz jako „najpotężniejsze ze wszystkich dzieł orkiestrowych na fortepian i orkiestrę”.

Hunnenschlacht

Mniej znanym, ale równie ciekawym przykładem inspiracji malarskich w twórczości Liszta jest poemat symfoniczny Hunnenschlacht (Bitwa Hunów), skomponowany pod wpływem fresku pod tym samym tytułem niemieckiego malarza Wilhelma von Kaulbacha. Tematem dzieła jest zwycięskie starcie wojsk Cesarstwa Rzymskiego z Hunami, które miało miejsce w 451 roku i przeszło do historii jako bitwa na Polach Katalaunijskich.

Bezpośrednią inspiracją dla malarza była zasłyszana w Rzymie legenda, według której starcie to było tak zacięte i krwawe, że dusze zmarłych kontynuowały walkę na niebie ponad polem bitwy. Fresk ozdabiający budynek Neues Museum w Berlinie uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej, istnieje natomiast kilka obrazów Kaulbacha przedstawiających Bitwę Hunów. Najstarszy, nieukończony, z 1837 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu, późniejsze – w Neue Pinakotheke w Monachium i Staatsgalerie w Stuttgarcie.

Bitwa Hunów Liszta powstała w roku 1857, a 29 grudnia tegoż roku w Weimarze kompozytor poprowadził jej prawykonanie. Utwór rozpoczyna się sugestywną wizją bitwy; kompozytor zamieścił w partyturze następującą uwagę: „cały koloryt na początku powinien być bardzo ponury, a wszystkie instrumenty muszą brzmieć jak duchy”. Wśród odgłosów bitwy powraca kilkukrotnie energiczny temat, przedstawiający dzikość najeźdźców. Coraz potężniej rozbrzmiewa jednak chorałowy hymn Crux fidelis (Krzyżu wierny), symbolizujący zwycięstwo wojsk Cesarstwa. Utwór kończy triumfalna koda.

Poemat symfoniczny Hunnenschlacht miał być pierwszym z cyklu dzieł Liszta inspirowanych berlińskimi freskami Kaulbacha, prezentującymi dzieje cywilizacji – kolejne pozostały jednak jedynie w sferze planów kompozytora.

Sposalizio i Il penseroso

Przykłady malarskich inspiracji odnaleźć można również w muzyce fortepianowej Liszta. Należą do nich utwory Sposalizio (Zaślubiny) i Il penseroso (Myśliciel). Pierwotne wersje obu kompozycji powstały w latach 1838–39 pod wpływem wrażeń z podróży po Włoszech; w roku 1849 Liszt wprowadził w partyturach liczne zmiany i opublikował je w zbiorze Lata pielgrzymstwa ­­­– Rok drugi: Włochy.

Inspiracją dla Sposalizio był słynny obraz Rafaela Sposalizio della Vergine (Zaślubiny Marii, 1504, w zbiorach Pinacoteca di Brera w Mediolanie). Kontemplacyjny, niemal modlitewny charakter utworu znakomicie oddaje nastrój obrazu renesansowego mistrza. Il penseroso to muzyczna wizja rzeźby Michała Anioła – postaci Lorenza de Medici, księcia Urbino, przedstawionej na jego nagrobku w Kaplicy Medyceuszów (Nowej Zakrystii) przy bazylice San Lorenzo we Florencji. Utwór utrzymany w wolnym tempie i ciemnych barwach sugestywnie przedstawia postać pogrążonego w myślach księcia.

Legenda o świętej Elżbiecie

Geneza monumentalnego oratorium Legenda o świętej Elżbiecie Liszta również wiąże się z inspiracją dziełami sztuki. Skomponowane w latach 1857–62, powstało pod wpływem cyklu fresków Moritza Ludwiga von Schwinda, przedstawiającego sceny z życia świętej, namalowanego w latach 1854–55 w zamku Wartburg w Turyngii. Potężne rozmiary i epicki charakter utworu powodują jednak, że trudno doszukiwać się tu bezpośrednich związków między dziełem malarskim a utworem muzycznym – freski posłużyły kompozytorowi jedynie jako inspiracja dla podjęcia pracy nad dziełem opowiadającym o życiu świętej.

Paweł Markuszewski