Nasi południowi sąsiedzi ogłosili rok 2024 Rokiem Muzyki Czeskiej. Przypadają w nim bowiem okrągłe rocznice urodzin lub śmierci czterech najwybitniejszych (a także wielu pomniejszych) czeskich kompozytorów: Bedřicha Smetany, Antonína Dvořáka, Leoša Janáčka i Bohuslava Martinů. 2 marca obchodzimy 200. rocznicę urodzin Bedřicha Smetany.

Bedřich Smetana zajmuje szczególne miejsce w panteonie narodowych bohaterów. Jego pomniki stoją w niemal każdym czeskim miasteczku, jego imię noszą niezliczone instytucje muzyczne i nie tylko muzyczne, najsłynniejsze motywy z jego utworów zapowiadają nawet przyjazd pociągów na praskim Hlavním nádraží. I choć liczni czescy twórcy zapisali się w historii muzyki już w poprzednich epokach, to właśnie Smetana uważany jest za ojca czeskiej muzyki narodowej, którą wprowadził na światowe estrady.

Urodzony w browarze

Bedřich Smetana urodził się 2 marca 1824 roku jako jedenaste z osiemnaściorga dzieci zamożnego piwowara, dzierżawcy browaru zamkowego w Litomyšlu – niewielkim miasteczku we wschodnich Czechach. Mały Bedřich od wczesnego dzieciństwa uczył się grać na skrzypcach i fortepianie, w wieku sześciu lat po raz pierwszy wystąpił publicznie, wkrótce zaczął również tworzyć pierwsze kompozycje.

Dziś w dawnym mieszkaniu rodziny Smetanów na parterze browaru znajduje się muzeum poświęcone kompozytorowi (obecnie w rekonstrukcji, uroczyste otwarcie zmodernizowanej ekspozycji planowane jest na czerwiec 2024 roku).

Ojciec przyszłego kompozytora często zmieniał miejsce pracy, poszukując coraz korzystniejszych warunków dzierżawy kolejnych browarów. W 1831 roku rodzina zamieszkała w Jindřichův Hradcu, po kilku latach w majątku Růžkovy Lhotice, następnie w Obříství koło Mělníka. Smetana uczęszczał do szkół w pobliskiej Jihlavie, w Německim Brodzie (obecnie Havlíčkův Brod), wreszcie w Pradze, gdzie postanowił porzucić naukę i poświęcić się wyłącznie muzyce. Jego ojciec jednak nie zgodził się na to i przeniósł Bedřicha do gimnazjum w Pilznie, gdzie profesorem był jego dużo starszy kuzyn.

Na zamku w miejscowości Růžkovy Lhotice obejrzeć można niewielką ekspozycję o kompozytorze, a w Obříství mieści się poświęcona mu izba pamięci (Památník Bedřicha Smetany).

Początki kariery w Pradze

Po ukończeniu szkoły w Pilźnie, w 1843 roku Smetana zamieszkał w Pradze. Pracował jako guwerner dzieci hrabiego Leopolda Thuna, odbył studia kompozytorskie u Josefa Prokscha, występował jako pianista, skrzypek, a z czasem także jako dyrygent. W 1848 roku założył szkołę gry na fortepianie.

W dawnym młynie nad brzegiem Wełtawy, przy samym Moście Karola, znajduje się praskie Muzeum Bedřicha Smetany – główna placówka muzealna poświęcona kompozytorowi, oddział Czeskiego Muzeum Muzyki. Ekspozycja przedstawia szczegółowo życie i twórczość Smetany, można tu zobaczyć między innymi rękopisy partytur i listów, pamiątki, portrety, a także należący do kompozytora fortepian.

Postać Smetany upamiętniona została również w muzeum zamkowym w Benatkach nad Jizerou (niedaleko znajdowała się letnia siedziba Leopolda Thuna, gdzie twórca często przebywał wraz z dziećmi hrabiego). Niewielkie muzeum Smetany mieści się także w morawskiej wsi Týn nad Bečvou, gdzie mieszkała siostra kompozytora, którą ten kilkakrotnie odwiedzał. Na cmentarzu w Týnie pochowana jest jego ukochana córka Gabriela, która w 1854 roku zmarła tu na gruźlicę w wieku dwóch i pół roku.

Göteborg i powrót do Pragi

Śmierć Gabrieli oraz kolejnych dwóch córek, choroba żony, niezbyt satysfakcjonujący rozwój kariery i stałe problemy finansowe spowodowały, że w 1856 roku Smetana przyjął propozycję objęcia dyrekcji filharmonii w szwedzkim Göteborgu. Podczas pięciu lat pobytu w tym mieście przekształcił prowincjonalne miasteczko w ważne centrum kulturalne, w 1861 roku zdecydował jednak, że czas powrócić do Pragi. W budynku göteborskiej giełdy mieści się Smetanarummet – Sala Smetany, upamiętniająca szwedzki okres życia kompozytora.

Przemiany polityczne i społeczne drugiej połowy XIX stulecia oraz rosnący w siłę czeski ruch narodowy wzbudziły w Smetanie uczucia patriotyczne. Dotychczas porozumiewał się głównie w języku niemieckim, co wśród czeskich elit kulturalnych nie było niczym dziwnym; teraz zaczął pilnie uczyć się języka czeskiego, zainteresował się historią i kulturą swego narodu.

Po kilku latach starań, w 1866 roku został głównym dyrygentem Teatru Tymczasowego – pierwszego czeskiego stałego teatru zawodowego, przekształconego później w Teatr Narodowy. Jako szef praskiej sceny dbał o różnorodny repertuar – wystawiał zarówno najznakomitsze dzieła operowe z całej Europy (w tym Halkę Moniuszki), jak i kompozycje twórców czeskich, a także własne.

To właśnie twórczość operowa należy do najważniejszych części spuścizny Smetany. Jego najsłynniejsze dzieło sceniczne, Sprzedana narzeczona, pojawia się regularnie na scenach światowych, a pozostałe opery – zarówno komiczne (m.in. Dwie wdowy, Czarcia ściana), jak i poważne dzieła o tematyce historycznej (Brandenburczycy w Czechach, Dalibor, Libusza) – są filarami repertuaru czeskich teatrów operowych.

Ostatnie lata życia

W 1874 roku Smetana stracił słuch, co uniemożliwiło mu dalszą pracę w teatrze. Nie zaprzestał jednak komponowania. Wkrótce opuścił Pragę i przeniósł się do córki Žofii, której mąż był leśniczym w Jabkenicach koło Mladej Boleslavi. Tam spędził ostatnie lata życia.

To właśnie w Jabkenicach powstało najsłynniejsze dzieło kompozytora – cykl poematów symfonicznych Má vlast (Moja ojczyzna), opiewających czeską przyrodę, historię i legendy. Na cykl składa się sześć poematów: Wyszehrad (jedno z praskich wzgórz, legendarna kolebka czeskich władców), Wełtawa (główna rzeka Czech), Szarka (legendarna postać wojowniczki, „czeskiej amazonki”), Z czeskich łąk i gajów, Tabor (ważne dla czeskiej historii miasto, centrum ruchu husyckiego) i Blanik (góra związana z legendą o królu Wacławie i śpiących rycerzach, którzy kiedyś powstaną, by bronić ziemi czeskiej). Co roku 12 maja, w rocznicę śmierci kompozytora, uroczyste wykonanie Mojej ojczyzny otwiera największy międzynarodowy festiwal muzyczny w Republice Czeskiej – „Praską Wiosnę”. W Jabkenicach powstało również kameralne arcydzieło Smetany – oparty na motywach autobiograficznych kwartet smyczkowy Z mojego życia.

W jabkenickiej leśniczówce mieści się izba pamięci (Památník Bedřicha Smetany) z bogatą i interesującą wystawą przedstawiającą życie i twórczość kompozytora, miniatury jego pomników oraz liczne pamiątki. Wyposażenie wnętrz zrekonstruowane zostało na podstawie dokumentów z czasów pobytu Smetany.

W ostatnich latach życia stan psychiczny kompozytora ulegał szybkiemu pogorszeniu. Coraz częściej pojawiały się halucynacje, niekontrolowane ataki wściekłości, zaburzenia świadomości. Wreszcie całkiem utracił kontakt z rzeczywistością – w marcu 1884 roku nie był już w stanie uczestniczyć w uroczystych obchodach swych 60. urodzin. W kwietniu został przeniesiony do Zakładu dla Obłąkanych w Pradze, gdzie 12 maja zmarł.

Pochowany został na praskim Cmentarzu Zasłużonych na Wyszehradzie – wzgórzu, które jest bohaterem pierwszego poematu z cyklu Moja ojczyzna.

Na stronie https://www.rokceskehudby.cz/ można znaleźć (także w języku angielskim) regularnie uzupełniany kalendarz obchodów rocznicowych, przedstawień operowych i koncertów muzyki czeskich kompozytorów w różnych miastach Republiki Czeskiej i całego świata. Cykl Moja ojczyzna Smetany zostanie wykonany w Warszawie 1 września podczas festiwalu „Chopin i jego Europa”.

Paweł Markuszewski