Malarstwo nie jest z pewnością aż tak powszechnym źródłem inspiracji dla kompozytorów jak choćby literatura, historia, religia czy mitologia. W dziejach muzyki, szczególnie XIX i XX stulecia, można jednak odnaleźć wiele znakomitych kompozycji, dla których natchnieniem stały się dzieła sztuk pięknych. W trzecim odcinku cyklu Obrazy w dźwiękach zaklęte – o dziełach inspirowanych malarstwem Arnolda Böcklina.
Za życia wymieniany wśród największych twórców epoki, zwany „symfonikiem barw”, a nawet „Wagnerem malarstwa”, szwajcarski malarz Arnold Böcklin (1827–1901) należał do czołowych prekursorów symbolizmu. Dziś nieco zapomniany, na przełomie wieków rozpalał wyobraźnię twórców różnych dziedzin sztuki. Jego pełne tajemniczości i grozy pejzaże stały się natchnieniem dla licznych kompozytorów – trudno byłoby zapewne odnaleźć w historii sztuki innego artystę, którego dzieła zainspirowały powstanie tak wielu utworów muzycznych.
Wyspa umarłych
Do dzieł szczególnie mocno oddziałujących na wyobraźnię innych twórców należy Wyspa umarłych, najbardziej znany obraz Böcklina. Przedstawia on łódź z postacią w bieli oraz trumną, która zbliża się do mrocznej, skalistej, porośniętej cyprysami wyspy pełnej grobowców. Z pięciu wersji obrazu stworzonych przez malarza w latach 1880–86 zachowały się cztery, które zobaczyć można w Bazylei (Kunstmuseum), Nowym Jorku (Metropolitan Museum of Art), Berlinie (Alte Nationalgalerie) i Lipsku (Museum der bildenden Künste).
Wyspa umarłych stała się inspiracją dla twórców rozmaitych dziedzin sztuki. Nawiązania do obrazu odnaleźć można w dziełach innych malarzy – między innymi Maxa Klingera, Salvadora Dalego, Giorgia de Chirico czy Henryka Siemiradzkiego – ale także w literaturze (dramat Sonata widm Augusta Strindberga, wiersz Wyspa umarłych Kazimierza Przerwy-Tetmajera, powieść Wyspa umarłych Rogera Zelaznego), a nawet filmie czy komiksie. Nie brakuje ich także w muzyce.
Siergiej Rachmaninow
Najbardziej znanym utworem, zainspirowanym Wyspą umarłych Böcklina, jest poemat symfoniczny Ostrow miortwych (Wyspa umarłych) Siergieja Rachmaninowa. W 1907 roku kompozytor zobaczył w Paryżu czarno-białą reprodukcję obrazu, który wywarł na nim tak wielkie wrażenie, że natychmiast zaczął szkicować pierwszą wersję utworu. Prawykonanie, pod batutą kompozytora, odbyło się 17 kwietnia 1909 roku w Moskwie.
Po kilku latach kompozytor zapoznał się z obrazem Böcklina w kolorze – stwierdził wówczas, że woli wersję czarno-białą, a gdyby zobaczył najpierw oryginał, to prawdopodobnie nie napisałby utworu.
Rachmaninow w niezwykle sugestywny sposób przeniósł malarską wizję Böcklina w przestrzeń muzyki. Początek poematu, w nietypowym metrum 5/8, przywodzi na myśl dźwięk fal uderzających o brzeg. W dalszym przebiegu utworu dramatyczne, burzliwe fragmenty przeplatają się z momentami uspokojenia, pojawia się także cytat ze średniowiecznej sekwencji żałobnej Dies irae.
via Wikimedia Commons
Max Reger
W 1913 roku Max Reger skomponował 4 Tondichtungen nach Arnold Böcklin (Cztery poematy symfoniczne według Arnolda Böcklina) op. 128, inspirowane obrazami malarza. Die Toteninsel (Wyspa umarłych) to trzecia część cyklu; poprzedzają ją kolejno Der geigende Eremit (Pustelnik grający na skrzypcach), Im Spiel der Wellen (Gra fal), ostatni utwór nosi zaś tytuł Bacchanal (Bachanalia).
Wyspa umarłych w ujęciu Regera różni się znacznie od wizji Rachmaninowa. U rosyjskiego kompozytora w ponurym pejzażu pojawiały się czasem promyki nadziei, niemiecki twórca prowadzi zaś słuchacza konsekwentnie w coraz bardziej mroczne obszary. Gwałtowne zmiany dynamiczne, dysonansowe współbrzmienia, wolne tempo i sugestywna instrumentacja tworzą dzieło o zdecydowanie złowróżbnym, pesymistycznym nastroju.
Inne utwory inspirowane Wyspą umarłych
Te dwa najsłynniejsze utwory powstałe z inspiracji Wyspą umarłych to oczywiście zaledwie niewielki wycinek z niezwykle bogatego katalogu. Poematy symfoniczne Die Toteninsel inspirowane obrazem Böcklina skomponowali między innymi szwedzki twórca Andreas Hallén (1898) i niemiecki kompozytor Heinrich Schulz-Beuthen (1909). W roku 1910 powstały Drei Böcklin-Phantasien (Trzy fantazje na temat Böcklina) niemieckiego twórcy Felixa Woyrscha – oprócz otwierającej cykl Wyspy umarłych, można tu odnaleźć muzyczne wizje obrazów Pustelnik i Gra fal.
Wyspa umarłych zainspirowała również powstanie utworów fortepianowych – między innymi Die Toteninsel (1903) Austriaka Karla Weigla, a także L’isola dei morti z cyklu Quadri di Böcklin (Obrazy Böcklina) Włocha Giacomo Orefice (1905). Wersje organowe Wyspy umarłych stworzyli Węgier Dezso d’Antalffy-Zsiross (1907) i uczeń Regera, Niemiec Fritz Lubrich (1912). Węgier Jenő Zádor skomponował operę A holtak szigete (Wyspa umarłych), którą wystawiono w Budapeszcie w roku 1928.
Obraz Böcklina pozostaje cennym źródłem inspiracji również dla twórców współczesnych. W 1996 roku podczas festiwalu Film- und Videotage w Bazylei miała miejsce premiera „transmedialnej video-inscenizacji” obrazu Böcklina z muzyką niemieckiego twórcy Andreasa Pflügera. W roku 2001 Włoch Fulvio Caldini stworzył kompozycję elektroniczną L’isola di Böcklin (Wyspa Böcklina). W roku 2010 Norweg Kristian Oma Rønnes skomponował poemat symfoniczny Visit on Island of the Dead (Wizyta na wyspie umarłych). W roku 2013 Amerykanin Mark Narins zaprezentował Isle of the Dead na rożek angielski i orkiestrę. W roku 2017 powstała L’isola dei morti na organy włoskiej twórczyni Carlotty Ferrari.
Inspiracje innymi obrazami Böcklina
W twórczości wielu kompozytorów można również odnaleźć liczne przykłady inspiracji innymi obrazami Arnolda Böcklina. Pieśń Gustava Mahlera Des Antonius von Padua Fischpredigt z cyklu Des Knaben Wunderhorn zainspirowana była obrazem Św. Antoni głoszący kazanie do ryb. Druga część IV Symfonii Mahlera powstała natomiast pod wpływem Autoportretu ze śmiercią przygrywającą na skrzypcach.
Inspiracją dla Preludium h-moll op. 32 nr 10 Siergieja Rachmaninowa był obraz Powrót do domu. Wspomniana już Gra fal stała się natchnieniem dla Ludomira Różyckiego (Gra fal na fortepian), a także Portugalczyka José Vianna da Motta, twórcy Zwei Klavierstücke nach A. Böcklin (Dwa utwory fortepianowe według A. Böcklina) – Meeresidylle (Morska idylla) i Im Spiel der Wellen (Gra fal).
Niemiecki kompozytor i dyrygent Felix Weingartner skomponował poemat symfoniczny Die Gefilde der Seligen (Pola błogosławionych) według obrazu pod tym samym tytułem. Finał II Symfonii „Böcklin-Sinfonie” niemieckiego twórcy Hansa Hubera zainspirowany został galerią obrazów Böcklina.
Rzadko zdarza się, by dzieła jednego artysty stały się natchnieniem dla powstania tak wielu kompozycji artystów różnych epok, przeznaczonych na rozmaite obsady instrumentalne i utrzymanych w zróżnicowanej stylistyce. Warto posłuchać wymienionych wyżej utworów i porównać, do jak bardzo odmiennych efektów dźwiękowych prowadziła twórców inspiracja tym samym obrazem. Warto również zapoznać się szerzej z fascynującym malarstwem Arnolda Böcklina.
Paweł Markuszewski
