We wrześniu 2024 roku świat muzyczny świętował 150. rocznicę urodzin wielkiego Arnolda Schönberga, twórcy nowej szkoły wiedeńskiej. Rok 2025 jest natomiast okazją do przypomnienia jego dwóch najznakomitszych uczniów: Albana Berga i Antona Weberna. 9 lutego przypada 140. rocznica urodzin pierwszego z wymienionych wyżej twórców, zaś 24 grudnia będziemy obchodzić 90. rocznicę jego śmierci.

Alban Berg pozostawił po sobie zaledwie kilkanaście dzieł, ale są wśród nich utwory niezwykle istotne dla rozwoju muzyki XX wieku. Jego pierwsze kompozycje utrzymane są w stylu neoromantycznym, dojrzała twórczość wykazuje natomiast cechy ekspresjonizmu, ale jakby złagodzonego – brzmienie jest znacznie mniej ostre, melodie bardziej „romantyczne”, forma bliższa tradycyjnym wzorcom. W ostatnich kompozycjach stosował przejętą od Schönberga technikę dodekafoniczną, traktował jednak jej zasady dość swobodnie. Często „naginał” dodekafonię do tonalności bądź modalności, a serie dodekafoniczne w jego utworach, będące zwykle zamkniętymi pomysłami melodycznymi, często pełnią rolę tematów.

Młodość i pierwsze kompozycje

Alban Maria Johannes Berg urodził się 9 lutego 1885 roku w Wiedniu, w rodzinie bogatego przedsiębiorcy. W dzieciństwie przejawiał zdolności literackie i początkowo zamierzał rozwijać swą karierę w tym kierunku, komponować zaczął dopiero w wieku piętnastu lat. Początkowo uczył się muzyki sam, dopiero w roku 1904 rozpoczął naukę u Arnolda Schönberga, pod którego kierunkiem zgłębiał tajniki harmonii, kontrapunktu i teorii muzyki, a w latach 1907–1910 także kompozycji.

Podczas studiów u Schönberga Berg skomponował swoje pierwsze dojrzałe dzieło: Sonatę fortepianową op. 1. Określana często jako jedno z najbardziej spektakularnych „opus pierwszych” w historii muzyki, jednoczęściowa Sonata utrzymana jest w stylistyce neoromantycznej, jednak indywidualny język muzyczny kompozytora jest tu już niemal w pełni ukształtowany. W latach studenckich Berg skomponował również Kwartet smyczkowy op. 3 oraz kilka cykli pieśni.

Wozzeck

Lata pierwszej wojny światowej kompozytor spędził w austro-węgierskiej armii. Już w 1917 roku, podczas jednej z przepustek, rozpoczął pracę nad swym najwybitniejszym dziełem – dramatem muzycznym Wozzeck, który ukończył w roku 1921. Prapremiera odbyła się 14 grudnia 1925 roku w Berlinie. Stopień skomplikowania partytury był tak wielki, że przygotowanie pierwszego wykonania wymagało ponoć aż 137 prób.

Wozzeck uważany jest dziś powszechnie za jedno z najważniejszych dzieł scenicznych XX wieku. Libretto – autorstwa samego Berga – oparte zostało na popularnej wówczas sztuce Woyzeck austriackiego dramaturga Georga Buchnera, ta zaś związana była z autentycznymi wydarzeniami, które miały miejsce w niewielkim miasteczku garnizonowym w Niemczech około roku 1820. Tematem trzyaktowej opery jest dramat samotnego człowieka, niezrozumianego przez otoczenie. Bohaterem tytułowym jest lekko upośledzony ordynans wojskowy Wozzeck, wykpiwany i wyszydzany przez przełożonych. Powodowany zazdrością, zabija on matkę swojego dziecka, Marię, która zdradzała go z przystojnym Tamburmajorem. Ostatecznie sam również popełnia samobójstwo.

Wozzeck składa się z trzech aktów i piętnastu scen. Każda z nich nawiązuje do jakiejś historycznej formy muzycznej: pierwszy akt to pięć „utworów charakterystycznych” (suita, rapsodia, marsz i kołysanka, passacaglia, andante), drugi – pięcioczęściowa symfonia (allegro sonatowe, fantazja i fuga, largo, scherzo i rondo), trzeci – pięć inwencji opartych na różnych zjawiskach muzycznych: temacie, tonie, akordzie, rytmie i jednostajnym ruchu.

Ogromny ładunek dramatyczny opery niesie niespotykane dotąd w muzyce scenicznej napięcie. Wszystkie emocje są uwypuklone, wręcz przerysowane. Można tu znaleźć zarówno śpiew, jak i skandowanie, śmiech, krzyk, a także Sprechgesang („śpiew mówiony” – technikę zastosowaną po raz pierwszy przez Schönberga, w której partia głosu zanotowana jest w określonych wartościach rytmicznych i na odpowiednich wysokościach, ma jednak być recytowana, a nie śpiewana).

Pierwsze dzieła dodekafoniczne

Pierwszą kompozycją dodekafoniczną Berga był Koncert kameralny na fortepian, skrzypce i 13 instrumentów dętych (1925). Utwór składa się z trzech części – w pierwszej partię solową wykonują skrzypce, w drugiej fortepian, zaś w trzeciej oba instrumenty. W dźwiękach tematów zaszyfrowane są litery nazwisk głównych twórców wiedeńskiej szkoły dodekafonicznej – Arnolda Schönberga, Antona Weberna i samego Albana Berga.

W 1926 roku powstała Suita liryczna na kwartet smyczkowy, zainspirowana jednym z licznych romansów kompozytora.

Koncert skrzypcowy

Koncert skrzypcowy „Pamięci Anioła” (1935) to ostatni ukończony i do dziś najczęściej wykonywany utwór Berga. Tytułowy „Anioł” to tragicznie zmarła w wieku 19 lat Manon, córka zaprzyjaźnionej z Bergiem Almy Mahler (wdowy po Gustavie) i architekta Waltera Gropiusa. Niezwykle ekspresyjne dzieło powstało w rekordowo krótkim czasie 6 tygodni, a wkrótce po jego ukończeniu kompozytor zmarł. Prawykonanie odbyło się już po jego śmierci.

W Koncercie skrzypcowym Berg połączył ścisłą technikę dodekafoniczną z fragmentami o bardziej swobodnym, miejscami niemal tonalnym charakterze. Dzieło składa się z dwóch części, z których każda dzieli się jeszcze na dwa odcinki. Utwór rozpoczyna się charakterystycznym motywem pustych kwint. W Koncercie pojawiają się także cytaty – z chorału protestanckiego Es ist genug w harmonizacji Bacha oraz z karynckiej piosenki ludowej.

Lulu

Od roku 1929 Berg pracował nad drugim dramatem muzycznym, Lulu, którego jednak nie zdołał ukończyć przed śmiercią. Libretto (podobnie jak w Wozzecku, autorstwa kompozytora) jest kompilacją dwóch dramatów Franka Wedekinda – Duch Ziemi i Puszka Pandory. Tytułowa bohaterka pojawia się w prologu w postaci węża, zaś kolejne trzy akty opowiadają dzieje jej trzech nieudanych małżeństw, aresztowania, ucieczki z więzienia, pracy jako prostytutki, wreszcie śmierci z rąk Kuby Rozpruwacza.

Kompozytor ukończył tylko dwa akty i w tej postaci opera była kilkakrotnie wystawiana (po raz pierwszy w 1937 roku w Zurychu). Wdowa po kompozytorze, która podejrzewała, że postać Lulu wzorowana była na jednej z kochanek Berga, przez niemal 40 lat nie zezwalała na ukończenie dzieła – całość wykonano po raz pierwszy (w rekonstrukcji Friedricha Cerhy) dopiero po jej śmierci, w 1979 roku. Dzieło szokuje zmysłowością, licznymi scenami erotycznymi, a miejscami wręcz wulgarnością. W połączeniu z trudną w odbiorze, dodekafoniczną muzyką powoduje to, że Lulu rzadko pojawia się na światowych scenach operowych.

Ostatnie lata życia

Życie muzyczne Wiednia – pozostającego pod silnym wpływem niemieckim – w latach 30. XX wieku podlegało coraz większym ograniczeniom. Muzykę Berga – związanego silnie z Arnoldem Schönbergiem, który był pochodzenia żydowskiego – wykonywano coraz rzadziej. We wrześniu 1935 roku twórczość Berga została zakazana w Niemczech jako entartete Musik (muzyka zdegenerowana) i określona jako „kulturalny bolszewizm”.

Alban Berg zmarł 24 grudnia 1935 roku w Wiedniu, w wieku zaledwie 50 lat. Przyczyną śmierci było użądlenie owada, które spowodowało czyrak na plecach kompozytora. Próba jego usunięcia doprowadziła do zakażenia krwi… Pochowany został na cmentarzu Hietzing w Wiedniu.

Paweł Markuszewski