3 stycznia mija 130. rocznica urodzin Borysa Latoszyńskiego – kompozytora, którego twórczość zapoczątkowała rozwój nowoczesnej muzyki ukraińskiej i profesora kompozycji, którego studenci należeli do najwybitniejszych ukraińskich twórców następnego pokolenia. Znaczenie tej postaci celnie ujęła ukraińska muzykolożka Ołena Zińkewycz: „Latoszyński stał się dla ukraińskiej muzyki «nadrzędną tradycją», poza którą nie istnieją żadne inne zjawiska”.

Konteksty

Dzieje profesjonalnej muzyki ukraińskiej sięgają XI wieku i wywodzą się z tradycji Rusi Kijowskiej. Muzyka rozwijała się tam nieco odmiennie niż w Europie Zachodniej, gdyż związana była przede wszystkim z kulturą muzyczną prawosławia. Tradycję muzyki cerkiewnej ze zdobyczami muzyki Zachodu połączyli dopiero kompozytorzy ukraińscy XVII i XVIII stulecia – Mykoła Dylecki, Maksym Berezowski, Artem Wedel czy Dmytro Bortnianski. Twórcy ci – szczególnie Berezowski i Bortnianski, którzy studiowali we Włoszech – zaczęli również na większą skalę komponować muzykę świecką: opery, symfonie, koncerty, sonaty…

Ich następcy, działający w pierwszej połowie XIX wieku, nie wykraczali zbyt daleko poza styl klasyczny. Twórcą ukraińskiej muzyki narodowej był dopiero Mykoła Łysenko (1842–1912), który zdobył wykształcenie muzyczne w Lipsku, znał więc dobrze tendencje panujące wówczas w muzyce europejskiej. Jego kontynuatorzy – między innymi Wasyl Barwinski, Wiktor Kosenko, Mykoła Łeontowycz czy Łewko Rewucki – pozostawali w zasadzie wierni stylistyce neoromantycznej; po nowsze techniki kompozytorskie sięgnął dopiero Borys Latoszyński.

Życie

Borys Latoszyński urodził się 3 stycznia 1895 roku w Żytomierzu. Jego ojciec był nauczycielem historii i dyrektorem miejscowego gimnazjum, matka śpiewała i dobrze grała na fortepianie. Przyszły kompozytor od dzieciństwa uczył się gry na skrzypcach i na fortepianie; komponować zaczął w wieku lat czternastu. Jego pierwsze utwory – fortepianowe mazurki i walce, a także kwartety: smyczkowy i fortepianowy – były z powodzeniem wykonywane w rodzinnym mieście.

W wieku osiemnastu lat Latoszyński rozpoczął studia w Kijowie: najpierw na wydziale prawa Uniwersytetu Kijowskiego, a rok później również w Konserwatorium Kijowskim, w klasie kompozycji Reinholda Glière’a, u którego wcześniej uczył się prywatnie. Wkrótce po ukończeniu studiów kompozytorskich Latoszyński rozpoczął pracę w macierzystej uczelni. Od roku 1922 prowadził tam klasę kompozycji; z Konserwatorium Kijowskim był związany do końca życia. W latach 1935–38 wykładał także w Konserwatorium Moskiewskim, a podczas II wojny światowej, po ewakuacji z Kijowa – w Saratowie. W latach 1939–41 pełnił funkcję przewodniczącego Związku Kompozytorów Ukrainy.

Po wojnie Latoszyński należał do najważniejszych postaci życia kulturalnego radzieckiej Ukrainy. Pełnił liczne funkcje publiczne – członka zarządu Związku Kompozytorów Ukrainy, kierownika artystycznego Filharmonii Kijowskiej, konsultanta muzycznego ukraińskiego radia, radnego miasta Kijowa. Uczestniczył w pracach jury licznych konkursów – między innymi konkursu im. Czajkowskiego w Moskwie (trzykrotnie), był też przewodniczącym jury ogólnoukraińskiego konkursu pianistycznego im. Mykoły Łysenki. W 1948 roku nazwisko Latoszyńskiego znalazło się – obok między innymi Szostakowicza i Prokofiewa – w słynnym dokumencie potępiającym formalizm w muzyce. Jego kolejne dzieła przyjmowano z daleko posuniętą rezerwą, później jednak ponownie był uważany za jednego z najwybitniejszych twórców radzieckich.

Borys Latoszyński zmarł 15 kwietnia 1968 roku w Kijowie, pochowany został na tamtejszym cmentarzu Bajkowa.

Twórczość

Do najwyżej cenionych dzieł kompozytora należy pięć symfonii – pierwsza powstała jeszcze w czasie studiów, ostatnią (Słowiańską) ukończył na dwa lata przed śmiercią. Twórczość orkiestrowa Latoszyńskiego obejmuje także uwertury (Uwertura na tematy ukraińskie, Uwertura słowiańska, Uwertura uroczysta), poematy symfoniczne (Poemat zjednoczenia, Na brzegach Wisły, Poemat liryczny pamięci Reinholda Glière’a), suity (Suita słowiańska, Suita polska), ballada symfoniczna Grażyna, Marsz fantastyczny oraz Koncert słowiański na fortepian i orkiestrę symfoniczną.

Wśród dzieł kameralnych warto wspomnieć cztery kwartety smyczkowe i Suitę na tematy ukraińskie na kwartet smyczkowy, dwa tria fortepianowe, kwintet fortepianowy Ukraiński, suitę na kwartet dęty oraz kilka utworów na instrumenty smyczkowe z fortepianem (między innymi Dwa mazurki na tematy polskie na wiolonczelę i fortepian). Ceniona jest twórczość fortepianowa kompozytora – dwie sonaty (Sonata i Sonata-Ballada), Ballada, suita Odbicia, trzy cykle preludiów oraz Etiuda-rondo koncertowe.

Twórczość wokalno-instrumentalna Latoszyńskiego to przede wszystkim ponad sto pieśni (do tekstów poetów ukraińskich – między innymi Iwana Franki, Maksyma Rylskiego, Tarasa Szewczenki – oraz obcych, w tym Aleksandra Błoka, Iwana Bunina, Heinricha Heinego, Michaiła Lermontowa, Adama Mickiewicza, Aleksandra Puszkina, Percy Shelleya, Paula Verlaine’a, Oscara Wilde’a). Kompozytor opracował także wiele pieśni ludowych. Latoszyński skomponował również dwie opery – Złota obręcz i Szczors. Tworzył także muzykę na potrzeby filmu i teatru.

Pedagogika

Postać i twórczość Latoszyńskiego zapoczątkowała rozwój nowoczesnej muzyki ukraińskiej i do dziś jest punktem odniesienia dla ukraińskiej muzyki współczesnej. Stworzył własną szkołę kompozytorską, dbając o indywidualność twórczą studentów i zapoznając ich z trudno dostępnymi wówczas w Związku Radzieckim partyturami współczesnych kompozytorów europejskich. Do najwybitniejszych uczniów Latoszyńskiego należeli między innymi: jeden z czołowych twórców ukraińskiej awangardy Łeonid Hrabowski (ur. 1935), najbardziej rozpoznawalny obecnie na świecie kompozytor ukraiński Walentyn Sylwestrow (ur. 1937), kojarzony przede wszystkim z neofolkloryzmem Myrosław Skoryk (1938–2020), jedna z czołowych kompozytorek współczesnej ukraińskiej muzyki sakralnej Łesia Dyczko (ur. 1939), tworzący w stylu postromantycznym Jewhen Stankowycz (ur. 1942) i twórca monumentalnych dzieł wokalno-instrumentalnych Iwan Karabyć (1945–2002).

Poza kompozycją i pedagogiką Latoszyński zajmował się także dyrygenturą. Prowadził wykonania zarówno własnych kompozycji (debiutował w 1917 roku wykonaniem I Symfonii), jak i dzieł klasyków, a zwłaszcza romantyków.

Inspiracje

Język muzyczny Latoszyńskiego można określić jako połączenie elementów ekspresjonizmu z neoklasycyzmem. Sam kompozytor wielokrotnie podkreślał swą fascynację twórczością Wagnera, Skriabina i Berga, muzykolodzy porównywali zaś często jego twórczość z dziełami Szostakowicza. Podobnie jak ten ostatni, Latoszyński chętnie sięgał po klasyczne formy, tworząc dzieła potężnych rozmiarów. Istotnym źródłem inspiracji była dla niego także muzyka ludowa – zresztą nie tylko ukraińska, również innych narodów słowiańskich.

Szczególną sympatią Latoszyński darzył Polskę – nawiązania do polskiej tematyki oraz polskiego folkloru pojawiają się w jego twórczości wielokrotnie, a jedno z jego najznakomitszych dzieł – ballada symfoniczna Grażyna – oparte jest na poemacie Adama Mickiewicza. Kompozytor kilkakrotnie był gościem festiwalu „Warszawska Jesień”, przyjaźnił się z wieloma polskimi kompozytorami, między innymi z Grażyną Bacewicz.

Paweł Markuszewski