Czy można utrzymać się z kompozycji? To pytanie zadaje sobie zapewne wielu młodych adeptów tej sztuki, zadawali je sobie z pewnością również twórcy poprzednich epok. Jedni próbowali – z różnym skutkiem – udowodnić, że z komponowania da się żyć, inni imali się rozmaitych dodatkowych zajęć, zarówno związanych ze sztuką dźwięków, jak i należących do zupełnie innych dziedzin. Oto sylwetki dziesięciu twórców, którzy oprócz muzyki zajmowali się również czymś innym.
Przez wiele stuleci kompozytorzy byli sługami możnych. Tworzenie muzyki było często tylko jedną z ich rozlicznych aktywności, nierzadko uboczną. Guillaume de Machaut, najwybitniejszy twórca średniowiecza, był sekretarzem na dworze króla czeskiego Jana Luksemburskiego, a później innych europejskich władców. Giovanni Pierluigi da Palestrina, mistrz renesansowej polifonii, pracował jako kapelmistrz w rzymskich kościołach, był też śpiewakiem osobistej kapeli papieskiej. Johann Sebastian Bach był kantorem kościoła św. Tomasza w Lipsku. Georg Friedrich Händel prowadził teatry operowe w Londynie. Antonio Vivaldi był księdzem i nauczycielem muzyki w weneckim sierocińcu dla dziewcząt. Joseph Haydn służył jako „honorowy oficjał” i nadworny kompozytor księcia Miklósa Esterházyego. Wolfgang Amadeus Mozart usiłował utrzymać się w Wiedniu z komponowania i koncertowania, jednak z marnym skutkiem – zmarł w biedzie. Dopiero Ludwig van Beethoven jako pierwszy z powodzeniem wiódł życie niezależnego muzyka.
Wielu wybitnych twórców łączyło działalność kompozytorską z innym obszarem aktywności w dziedzinie muzyki – grą na instrumencie, dyrygenturą bądź pedagogiką. Często ta druga muzyczna profesja stawała się główną, jak chociażby w przypadku Gustava Mahlera, który poświęcił się przede wszystkim działalności dyrygenckiej, a nad kolejnymi symfoniami pracował w wolnych chwilach. Liczni kompozytorzy pod wpływem rodziców wybierali inne drogi rozwoju kariery. Na przykład Georg Friedrich Händel i Piotr Czajkowski rozpoczęli studia prawnicze, Hector Berlioz – medyczne, Antonin Dvořák praktykował jako rzeźnik, a Nikołaj Rimski-Korsakow służył przez kilka lat w marynarce. Miłość do muzyki przeważyła jednak i twórcy ci zwrócili się wkrótce w kierunku sztuki dźwięków. Jak pisał Mario Puzo w słynnej powieści Ojciec chrzestny: „Wielu młodych wyruszało niewłaściwą drogą ku swemu prawdziwemu przeznaczeniu. Czas i losy zazwyczaj prostowały ich ścieżki”.
Historia zna także przypadki kompozytorów, którzy – przynajmniej przez pewien okres życia – uprawiali zawody zupełnie niezwiązane z muzyką, często zdobywając w nich również sławę i wysokie stanowiska. Przyjrzyjmy się wybranym sylwetkom takich twórców.
William Herschel (1738–1822)
Angielski kompozytor, dyrygent, skrzypek, organista i astronom pochodzenia niemieckiego. W dzieciństwie uczył się gry na skrzypcach, klawesynie i oboju, później grał w orkiestrze pułku gwardii hanowerskiej. W wieku 19 lat zamieszkał w Anglii. Tam pracował najpierw jako pierwszy skrzypek orkiestry w Newcastle, następnie był organistą kościelnym, wreszcie został dyrygentem orkiestry miejskiej w Bath. Skomponował między innymi 24 symfonie, liczne koncerty instrumentalne, sonaty, utwory klawesynowe i organowe. Hobbystycznie interesował się astronomią, a także konstruował i sprzedawał teleskopy. To właśnie jego liczne dokonania astronomiczne przyniosły mu sławę – odkrył około 2500 ciał niebieskich (między innymi planetę Uran i dwa księżyce Saturna), obliczył wysokości gór na Księżycu, dokonał wielu kluczowych obserwacji dotyczących budowy Wszechświata i kształtu Drogi Mlecznej. Był również odkrywcą promieniowania podczerwonego.
Franciszek Lessel (ok. 1780–1838)
Polski kompozytor i pianista, jeden z największych twórców polskiego preromantyzmu. Spędził dziesięć lat w Wiedniu, gdzie studiował kompozycję u Josepha Haydna; prawdopodobnie odbył też studia medyczne, a później również inżynieryjne. Po powrocie do kraju przez pewien czas występował jako pianista oraz kompozytor, po założeniu rodziny zdecydował się jednak porzucić karierę muzyczną. Pracował jako administrator w kilku majątkach szlacheckich, następnie jako inspektor w Instytucie Gospodarstwa Agronomicznego w Marymoncie pod Warszawą, wreszcie został inspektorem Gimnazjum Gubernialnego w Piotrkowie Trybunalskim. Był autorem jednego z pierwszych polskich koncertów fortepianowych, licznych dzieł orkiestrowych, kameralnych i fortepianowych, dzieł religijnych oraz pieśni (między innymi Śpiewów historycznych do słów Niemcewicza).
Franz Berwald (1796–1868)
Szwedzki kompozytor, skrzypek i altowiolista. Od wczesnego dzieciństwa uczył się gry na skrzypcach u ojca, później był członkiem kapeli królewskiej w Sztokholmie. Kilkanaście lat spędził w Berlinie, gdzie próbował zrobić karierę jako kompozytor i skrzypek, jednak bezskutecznie. Postanowił więc spróbować szczęścia w zupełnie innej dziedzinie – założył klinikę ortopedii i fizjoterapii, która pozwoliła mu osiągnąć finansową niezależność. Po kilku latach sprzedał klinikę i wyjechał do Wiednia, gdzie ponownie podjął twórczość kompozytorską. Później powrócił do Szwecji i został dyrektorem huty szkła. Jako kompozytor zaczął być doceniany dopiero pod koniec życia. Był autorem między innymi czterech symfonii, kilku poematów symfonicznych, licznych utworów kameralnych, wokalnych, kilku oper i operetek.
Aleksandr Borodin (1833–1887)
Rosyjski kompozytor i chemik, członek „Potężnej Gromadki”. Ukończył Akademię Medyczną w Petersburgu, później został profesorem i kierownikiem katedry chemii macierzystej uczelni. Dokonał licznych odkryć w dziedzinie chemii, był członkiem międzynarodowych towarzystw naukowych. Muzyką zajmował się amatorsko od dzieciństwa, w dziedzinie kompozycji był samoukiem, później uczył się prywatnie u Milija Bałakiriewa. Wkrótce stał się jedną z najbardziej znaczących postaci rosyjskiego życia muzycznego, autorem trzech symfonii, poematu symfonicznego W stepach Azji Środkowej, kilkunastu dzieł kameralnych, utworów fortepianowych, pieśni. Dziełem życia Borodina była niedokończona opera Kniaź Igor (pochodzą z niej słynne Tańce połowieckie) – ukończył ją po śmierci kompozytora Nikołaj Rimski-Korsakow.
Cezar Cui (1835–1918)
Rosyjski kompozytor pochodzenia francusko-polskiego, generał armii rosyjskiej. Dzieciństwo spędził w Wilnie, gdzie uczył się prywatnie harmonii i kontrapunktu u Stanisława Moniuszki. Studiował w Szkole Inżynieryjnej, a następnie Wojskowej Akademii Inżynieryjnej w Petersburgu, później został profesorem tej uczelni. Był renomowanym specjalistą od fortyfikacji, autorem licznych publikacji z tej dziedziny. Należał do „Potężnej Gromadki”, bardzo aktywnie zajmował się także publicystyką i krytyką muzyczną. Za życia ceniony jako kompozytor, dziś jest niemal zapomniany poza Rosją. Jego obfity dorobek twórczy obejmuje między innymi kilkanaście oper, liczne dzieła chóralne, kameralne, fortepianowe oraz pieśni.
Modest Musorgski (1839–1881)
Jeden z największych twórców w dziejach muzyki rosyjskiej, najwybitniejszy członek „Potężnej Gromadki”. W dzieciństwie uczył się gry na fortepianie, początkowo u matki, później brał prywatne lekcje; śpiewał także w chórze cerkiewnym. W dziedzinie kompozycji był samoukiem. W 1856 roku został oficerem Pułku Prieobrażeńskiego, później przez wiele lat pracował w Departamencie Leśnym w Petersburgu. Z pracy urzędniczej zrezygnował dopiero na rok przed śmiercią. Większość jego dzieł spotykała się z niezrozumieniem słuchaczy, niektóre – w tym słynne Obrazki z wystawy – nie doczekały się nawet wykonania za życia kompozytora. Do historii muzyki przeszedł jako twórca wspaniałych dramatów muzycznych (Borys Godunow, Chowańszczyzna), pieśni (Pieśni i tańce śmierci), utworów symfonicznych (Noc na Łysej Górze) i fortepianowych.
Charles Ives (1874–1954)
Jeden z najważniejszych twórców muzyki amerykańskiej. Początkowo uczył się muzyki pod kierunkiem ojca, później studiował kompozycję na Uniwersytecie Yale, pracował także jako organista. Po ukończeniu studiów rozpoczął pracę w nowojorskim towarzystwie ubezpieczeniowym, a w 1907 roku został współwłaścicielem firmy ubezpieczeniowej „Ives & Myrick”, w której pracował aż do emerytury. Wprowadził kilka rozwiązań rewolucjonizujących rynek ubezpieczeniowy, opublikował cenioną książkę dotyczącą ubezpieczeń. Komponował w wolnych chwilach, głównie nocami. Był jednym z największych nowatorów w dziejach muzyki – stosowane przez niego w pierwszych latach XX wieku środki techniki kompozytorskiej zyskały szerszą popularność dopiero w drugiej połowie stulecia. Do jego najważniejszych dzieł należą cztery symfonie, poematy symfoniczne, utwory kameralne, fortepianowe, pieśni. Przez wiele lat niedoceniany, światową sławę jako kompozytor zdobył dopiero pod koniec życia.
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis (1875–1911)
Litewski kompozytor i malarz, twórca nowoczesnej muzyki litewskiej i prekursor symbolizmu w malarstwie. Kształcił się muzycznie na dworze księcia Ogińskiego w Płungianach, studiował kompozycję w Warszawskim Instytucie Muzycznym (u Zygmunta Noskowskiego) i w Lipsku, a następnie malarstwo – w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (między innymi u Konrada Krzyżanowskiego i Kazimierza Stabrowskiego). Przez kilka lat z powodzeniem rozwijał karierę jako malarz, przerwała ją jednak szybko postępująca choroba psychiczna, która doprowadziła do przedwczesnej śmierci artysty. Jako kompozytor został szerzej doceniony dopiero po śmierci. Do jego najważniejszych dzieł należą poematy symfoniczne W lesie i Morze, liczne utwory fortepianowe, kilka dzieł kameralnych, pieśni; pozostawił również około 250 obrazów oraz ponad 60 rycin i rysunków.
Iannis Xenakis (1922–2001)
Grecki kompozytor i architekt działający w Paryżu, jeden z czołowych twórców awangardy muzycznej po drugiej wojnie światowej. Muzyki uczył się prywatnie, ukończył budownictwo lądowe na Politechnice Ateńskiej. Podczas greckiej wojny domowej uciekł z kraju i osiedlił się w Paryżu, gdzie nawiązał współpracę z wybitnym architektem Le Corbusierem. Kontynuował także edukację muzyczną, między innymi pod kierunkiem Oliviera Messiaena. Do jego najsłynniejszych realizacji architektonicznych należy zaprojektowany wspólnie z Le Corbusierem pawilon firmy Philips na Wystawie Światowej w 1958 roku w Brukseli; później zajmował się architekturą okazjonalnie, projektując głównie obiekty o przeznaczeniu muzycznym oraz realizacje na potrzeby przyjaciół. Stworzył własną technikę komponowania, opartą na założeniach matematycznych (przede wszystkim na rachunku prawdopodobieństwa). Swoje dzieła określał jako „muzykę stochastyczną”, czyli przewijającą się w czasie, dążącą do celu, ale mającą charakter przypadkowy, nie tworzącą regularnego procesu.
Philip Glass (ur. 1937)
Amerykański kompozytor, jeden z czołowych przedstawicieli minimal music, ceniony twórca muzyki filmowej. Studiował w Juilliard School of Music, a następnie w Paryżu (między innymi u Nadii Boulanger); punktem zwrotnym w jego twórczości była współpraca z wybitnym wirtuozem muzyki hinduskiej, Ravim Shankarem. Choć szybko zdobył dość duży rozgłos jako kompozytor, to przez wiele lat imał się różnych prac dorywczych – między innymi jako taksówkarz, hydraulik, operator dźwigu i tragarz mebli. Prowadziło to do wielu niezręcznych sytuacji, gdy rozpoznawali go pasażerowie taksówki; pewnego razu rozpoznał go nawet krytyk magazynu „Time”, któremu Glass instalował zmywarkę. Dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku kompozytor poświęcił się w pełni muzyce. Współpracował z licznymi twórcami muzyki rozrywkowej, stworzył ścieżki dźwiękowe między innymi do filmów Koyaanisqatsi Goddfreya Reggio, Kundun Martina Scorsese, Sen Kasandry Woody’ego Allena. Skomponował ponad 20 oper, 14 symfonii, liczne koncerty instrumentalne, dzieła kameralne, fortepianowe, a także szereg kompozycji dla własnego Philip Glass Ensemble.
Paweł Markuszewski
