7 marca obchodzimy 150. rocznicę urodzin Maurice’a Ravela, jednego z najpopularniejszych kompozytorów XX wieku, znanego przede wszystkim jako twórca słynnego Bolera oraz kongenialnej orkiestracji Obrazków z wystawy Modesta Musorgskiego.

Choć wymieniany jest zwykle razem z Debussym jako jeden z czołowych przedstawicieli impresjonizmu, to w rzeczywistości Ravel wykorzystywał w swych dziełach tylko pewne cechy tego stylu. Co najmniej równie często w jego twórczości pojawiają się odwołania do neoklasycyzmu, występują także elementy folkloryzmu i witalizmu. Język muzyczny utworów Ravela cechują typowe atrybuty muzyki francuskiej – lekkość, wyrafinowanie, błyskotliwość oraz ironia.

Dzieciństwo i studia

Joseph Maurice Ravel urodził się 7 marca 1875 roku w miasteczku Ciboure nad Atlantykiem, we francuskiej części Kraju Basków, kilkanaście kilometrów od granicy z Hiszpanią. Jego ojciec był z pochodzenia Szwajcarem, matka zaś Baskijką. Gdy przyszły kompozytor miał trzy miesiące, rodzina przeprowadziła się do Paryża i z tym miastem Ravel pozostał związany do końca życia.

Muzyki zaczął uczyć się już w dzieciństwie, początkowo pod kierunkiem ojca, z zawodu inżyniera i wynalazcy, ale także miłośnika muzyki i pianisty-amatora. Matce zawdzięczał zaś zamiłowanie do folkloru baskijskiego i hiszpańskiego, które wywarło wyraźny wpływ na jego twórczość. W wieku siedmiu lat rozpoczął naukę gry na fortepianie u Henriego Ghysa, a od 1886 roku uczył się harmonii, kontrapunktu i podstaw kompozycji u Charles’a Renégo. Z tego okresu pochodzą najwcześniejsze kompozycje Ravela, zachowane jedynie we fragmentach. W wieku 14 lat po raz pierwszy wystąpił publicznie jako pianista.

W roku 1889 wstąpił do paryskiego konserwatorium. Studiował między innymi pod kierunkiem Charles’a-Wilfrida de Bériot (fortepian) i Gabriela Faurégo (kompozycja). Dwukrotnie został wydalony z uczelni, ostatecznie porzucił studia w roku 1903, nie kończąc żadnego z kierunków. Wcześniej, w 1898 roku, powstał pierwszy orkiestrowy utwór Ravela – uwertura Szeherezada, której wykonanie spotkało się z negatywnym przyjęciem. W czasie studiów kilkakrotnie ubiegał się o prestiżową Nagrodę Rzymską, jednak bezskutecznie.

W okresie studenckim powstało kilka popularnych do dziś utworów Ravela: fortepianowe Pavane pour une infante défunte (Pawana dla zmarłej infantki, 1899, bardziej znana w późniejszej wersji orkiestrowej autorstwa samego kompozytora) oraz Jeux d’eau (Gry wody, 1901), a także Kwartet smyczkowy F-dur (1903).

Lata przedwojenne

W roku 1905 Ravel po raz ostatni przystąpił do konkursu o Nagrodę Rzymską, został jednak odrzucony już po pierwszym etapie. Spotkało się to z powszechnym oburzeniem i odbiło się szerokim echem we francuskiej prasie muzycznej. Kompozytor miał już wówczas grono oddanych wielbicieli, ale także zaprzysięgłych wrogów. Do tych ostatnich należeli przede wszystkim francuscy twórcy starszej generacji: Camille Saint-Saëns i Édouard Lalo. Coraz gorzej układały się również stosunki z Claude’em Debussym, z którym początkowo łączyła go przyjaźń, ale w pewnym momencie kompozytorzy zaczęli dość mocno rywalizować. Bliską przyjaciółką Ravela była natomiast Misia Godebska, serdeczne stosunki łączyły go też z Igorem Strawińskim.

Ravel komponował powoli, nie przywiązywał także zbyt wielkiej wagi do wykonań i do honorariów. Okazjonalnie parał się nauczaniem, do jego uczniów należał między innymi Ralph Vaughan Williams, później jeden z najwybitniejszych kompozytorów angielskich.

Wśród kompozycji Ravela z tego okresu należy wymienić przede wszystkim liczne utwory fortepianowe, z których większość doczekała się później autorskich wersji orkiestrowych. Są to między innymi: urocza, ostentacyjnie neoklasyczna Sonatina (1905), suita Miroirs (Zwierciadła, 1905, w skład tej suity wchodzi słynna miniatura Alborada del gracioso), impresjonistyczny cykl Gaspard de la nuit (Nocny Gaspard, 1908), inspirowana bajkami Charles’a Perrault suita Ma mère l’oye na fortepian na 4 ręce (Moja matka gęś, 1910, rok później wystawiona także w wersji baletowej) oraz Valses nobles et sentimentales (Walce szlachetne i sentymentalne, 1911). Muzykę orkiestrową reprezentuje roztańczona, mieniąca się instrumentalnymi barwami Rapsodia hiszpańska (1908), a dzieła sceniczne – opera Godzina hiszpańska (1911) oraz balet Dafnis i Chloe (1912), zaliczany do najznakomitszych dzieł impresjonistycznych w twórczości Ravela.

Wojna

Po wybuchu I wojny światowej Ravel zaciągnął się do wojska i służył jako kierowca ciężarówki transportowej. Brał udział w wielu niebezpiecznych akcjach, miał również dość poważne problemy zdrowotne. W 1917 roku zmarła jego matka, co spowodowało długotrwałe załamanie psychiczne kompozytora.

W czasie wojny powstało zaledwie kilka utworów. W 1914 roku Ravel ukończył nastrojowe Trio fortepianowe A-dur, nad którym pracował już wcześniej. Trzy lata później powstała fortepianowa suita Le tombeau de Couperin (Nagrobek Couperina), której kolejne części – stylizacje tańców barokowych – poświęcone są pamięci przyjaciół poległych podczas I wojny światowej.

Lata powojenne

Po śmierci Debussy’ego (1918) to właśnie Ravel uważany był za czołowego kompozytora francuskiego. Cieszył się powszechnym uznaniem zarówno w kraju, jak i na całym świecie. Regularnie podróżował po Europie i Ameryce z koncertami, występując jako pianista i dyrygent (w marcu 1932 roku dyrygował także w Warszawie). Nie pozostawiało mu to zbyt wiele czasu na twórczość kompozytorską – średnio powstawało zaledwie jedno dzieło rocznie. W jego utworach stopniowo coraz mniej było elementów impresjonistycznego języka muzycznego, ich miejsce zajęła stylistyka neoklasyczna.

W 1920 roku na zamówienie Siergieja Diagilewa Ravel skomponował poemat choreograficzny La Valse (Walc), który określił jako „apoteozę wiedeńskiego walca”. Diagilew nie zdecydował się jednak na wystawienie dzieła w postaci baletowej. Zabrzmiało ono po raz pierwszy w wersji koncertowej, zaś prawykonanie sceniczne miało miejsce dopiero dziewięć lat później. W kolejnych latach powstały między innymi: słynna orkiestracja Obrazków z wystawy Modesta Musorgskiego (1922), rapsodia koncertowa Tzigane na skrzypce i fortepian (Cygan, 1924, istnieje też w wersji na skrzypce i orkiestrę), surrealistyczna opera Dziecko i czary do libretta francuskiej powieściopisarki Colette (1925).

W roku 1928 powstała najsłynniejsza kompozycja Ravela – Bolero, którą sam kompozytor określił autoironicznie jako „orkiestrę bez muzyki”. Oryginalnie przeznaczone do wykonania baletowego, Bolero zostało wystawione w listopadzie tegoż roku w Paryżu w choreografii Bronisławy Niżynskiej i w wykonaniu słynnej tancerki Idy Rubinstein; dopiero później zdobyło popularność jako utwór koncertowy. Oparte na osiemnastotaktowym temacie, powtarzanym przez kolejne instrumenty orkiestry na tle jednostajnego akompaniamentu werbla, jest najdoskonalszym przykładem instrumentacyjnego geniuszu Ravela.

Ostatnie większe dzieła kompozytora to dwa koncerty fortepianowe. I Koncert fortepianowy D-dur przeznaczony jest na samą lewą rękę – powstał w roku 1930 dla Paula Wittgensteina, wybitnego pianisty, który stracił prawą rękę podczas I wojny światowej. Znacznie bardziej popularny II Koncert fortepianowy G-dur (1931) to jedna z najznakomitszych w literaturze muzycznej XX wieku kompozycji na fortepian z orkiestrą.

Jesienią 1932 roku Ravel miał wypadek samochodowy, w którym doznał urazu głowy. Od tej pory stan jego zdrowia ulegał szybkiemu pogorszeniu, wkrótce musiał zarzucić komponowanie oraz występy. W 1937 roku poddał się operacji mózgu, po której zapadł w śpiączkę. Zmarł 28 grudnia 1937 roku w Paryżu, pochowany został na tamtejszym cmentarzu Levallois-Perret. W domu Ravela w Montfort-l’Amaury pod Paryżem, gdzie mieszkał przez ostatnie kilkanaście lat życia, powstało muzeum poświęcone kompozytorowi.

Paweł Markuszewski