80 lat temu, 27 stycznia 1945 roku, nazistowski obóz zagłady Auschwitz-Birkenau został wyzwolony przez Armię Czerwoną. Od dwudziestu lat dzień ten obchodzony jest na całym świecie jako Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Przypominamy w tym dniu sylwetki dziesięciu znakomitych kompozytorów pochodzenia żydowskiego, którzy zginęli z rąk hitlerowców w latach II wojny światowej.
Pavel Haas (1899–1944)
Czeski kompozytor urodzony w Brnie, uważany był za najwybitniejszego studenta Leoša Janáčka. Jego muzyka cieszyła się dużą popularnością w latach międzywojennych, a prapremiera opery Szarlatan w 1938 roku przyniosła kompozytorowi wielkie uznanie. Do najbardziej znanych utworów Haasa należą trzy kwartety smyczkowe (szczególnie piękny jest II Kwartet smyczkowy „Z Małpich Gór” z niezwykłym, jazzującym finałem). W 1941 roku trafił do obozu koncentracyjnego w Theresienstadt (Terezin), gdzie powstały między innymi Etiuda na orkiestrę smyczkową oraz Cztery pieśni do słów poetów chińskich. Trzy lata później został przeniesiony do Auschwitz, gdzie 17 października 1944 roku zginął w komorze gazowej.
Žiga Hirschler (1894–1941)
Chorwacki kompozytor, laureat licznych nagród kompozytorskich, był także jednym z najbardziej cenionych chorwackich krytyków muzycznych. Za życia znany przede wszystkim jako twórca oper i operetek, komponował także dzieła orkiestrowe (Druga suita), kameralne (Intermezza liryczne na trio fortepianowe, Pięć impresji na kwartet smyczkowy), fortepianowe, pieśni (w tym opracowania pieśni ludowych). Po utworzeniu marionetkowego Niepodległego Państwa Chorwackiego ukrywał się przed prześladowaniami nazistów i ustaszy, jednak jesienią 1941 roku został aresztowany i trafił do obozu koncentracyjnego w Jasenovacu. Zginął prawdopodobnie w listopadzie 1941 roku, dokładna data jego śmierci nie jest znana.
Leon Jessel (1871–1942)
Niemiecki kompozytor urodzony w Szczecinie, zdobył sławę przede wszystkim jako autor operetek. Jego Dziewczę ze Schwarzwaldu w ciągu 10 lat od premiery (1917) wystawiano na różnych scenach europejskich ponad 6000 razy, a arie z tej operetki popularne są do dziś (jedną z nich spopularyzował niegdyś Stanisław Grzesiuk z polskim tekstem Rum Helka). Komponował również piosenki, musicale, muzykę filmową, popularne polki, walce i marsze (znana Parada ołowianych żołnierzyków), a także utwory fortepianowe i pieśni. W grudniu 1941 roku został aresztowany w Berlinie przez gestapo, a później dotkliwie bity i torturowany. Zmarł w więziennym szpitalu 4 stycznia 1942 roku.
fot. Franka Paganiniego, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Gideon Klein (1919–1945)
Czeski kompozytor i pianista, urodzony w Przerowie na Morawach, przed wojną rozpoczął studia w Pradze (między innymi u Aloisa Háby). W 1941 roku, w wieku 22 lat, trafił do obozu koncentracyjnego w Theresienstadt (Terezin), gdzie występował często jako pianista, początkowo nielegalnie, potem za przyzwoleniem władz obozu. Tam również powstała większość jego kompozycji. Do najbardziej cenionych należą Sonata na fortepian oraz Trio smyczkowe, zachowały się także inne dzieła kameralne oraz pieśni. W październiku 1944 został deportowany do Auschwitz, a następnie do filii obozu w Fürstengrube (Wesoła koło Mysłowic). Zginął podczas ewakuacji obozu, między 25 a 27 stycznia 1945 roku.
Józef Koffler (1896–1943 lub 1944)
Polski kompozytor urodzony w Stryju, studiował w Wiedniu. W latach 1925–41 wykładał w lwowskim konserwatorium, a po wkroczeniu do miasta wojsk radzieckich w 1939 roku został mianowany prorektorem utworzonej przez nowe władze uczelni muzycznej. Był pierwszym polskim kompozytorem stosującym technikę dodekafoniczną. Skomponował między innymi 15 wariacyj szeregu 12 tonów na fortepian, Trio smyczkowe, kantatę Miłość (to jego najbardziej znany utwór), Koncert fortepianowy. Po ataku Niemców na ZSRR został uwięziony w getcie w Wieliczce, po jego likwidacji ukrywał się prawdopodobnie w okolicach Krosna. Data ani okoliczności śmierci Kofflera nie są znane, przypuszcza się, że został zastrzelony przez Niemców pod koniec 1943 lub na początku 1944 roku.
Hans Krása (1899–1944)
Czeski kompozytor urodzony w Pradze, gdzie studiował i pracował jako korepetytor w niemieckim teatrze operowym. Do jego najbardziej cenionych utworów należą 4 pieśni orkiestrowe oraz opera Zaręczyny we śnie według Dostojewskiego. Światową sławę przyniosła mu opera dziecięca Brundibár, ukończona w 1938 roku. W roku 1942 Krása został aresztowany i trafił do obozu koncentracyjnego w Theresienstadt (Terezin), gdzie odtworzył partyturę Brundibár i wystawił operę z udziałem przebywających w obozie dzieci. Została wykonana ponad 50 razy, trafiła również do filmu propagandowego, nakręconego dla Czerwonego Krzyża. Do dziś wykonywana jest regularnie na całym świecie jako symbol antynazistowskiego oporu. W październiku 1944 roku Krása został przeniesiony do Auschwitz, gdzie 17 października 1944 roku zginął w komorze gazowej.
Erwin Schulhoff (1894–1942)
Czesko-niemiecki kompozytor i pianista, urodzony w Pradze, studiował w Wiedniu, Lipsku (między innymi u Maxa Regera) i Kolonii. Obfita twórczość Schulhoffa obejmuje między innymi 8 symfonii, koncerty, utwory fortepianowe i kameralne, operę Płomienie. W jego utworach widoczne są wpływy różnych stylów muzycznych, od jazzu (5 etiud jazzowych na fortepian), poprzez ekspresjonizm, neoklasycyzm, elementy parodii (Sonata Erotica) aż do socrealizmu (oratorium Manifest komunistyczny). Jako pianista propagował między innymi grę na fortepianie ćwierćtonowym. W latach 1929–31 wykładał w praskim konserwatorium; wyrzucony z uczelni za komunistyczne poglądy, znalazł pracę w praskim radiu. Aresztowany w 1941 roku, został zesłany do obozu w Wülzburgu, gdzie zmarł na gruźlicę 18 sierpnia 1942 roku.
Leo Smit (1900–1943)
Holenderski kompozytor, urodzony w Amsterdamie, działał w Paryżu, Brukseli i rodzinnym mieście. Inspirował się muzyką twórców francuskich, przede wszystkim Debussy’ego i Ravela oraz Grupy Sześciu. Do jego najbardziej znanych dzieł należą Trio na skrzypce, altówkę i harfę, Concertino na harfę i orkiestrę, Symfonia in C oraz Sonata na flet i fortepian (ostatnie ukończone dzieło kompozytora). W marcu 1943 roku został aresztowany i osadzony w obozie przejściowym w Westerwork. Miesiąc później trafił do obozu koncentracyjnego w Sobiborze, gdzie zginął 30 kwietnia 1943 roku.
Viktor Ullmann (1898–1944)
Austriacko-czeski kompozytor i dyrygent, urodzony w Cieszynie, studiował w Wiedniu między innymi u Arnolda Schönberga. Pracował jako dyrygent w Pradze i Zurychu, jako księgarz w Stuttgarcie, później wrócił do Pragi, gdzie działał jako krytyk muzyczny i kontynuował studia u Aloisa Háby. Najbardziej znane utwory Ullmanna to fortepianowe Wariacje na temat Schönberga oraz opera Upadek Antychrysta, pisał także pieśni, utwory orkiestrowe, kameralne i fortepianowe (także na fortepian ćwierćtonowy). We wrześniu 1942 roku trafił do obozu koncentracyjnego w Theresienstadt (Terezin). Powstało tam między innymi jego najsłynniejsze dzieło, opera Cesarz Atlantydy. W październiku 1944 roku Ullmann został przeniesiony do Auschwitz, gdzie 18 października 1944 roku zginął w komorze gazowej.
László Weiner (1916–1944)
Węgierski kompozytor, pianista i dyrygent, studiował w Budapeszcie u Zoltána Kodálya. Już w czasie studiów określany był jako jeden z najbardziej obiecujących młodych twórców węgierskich. Pozostawił między innymi Uwerturę na małą orkiestrę, Trio smyczkowe – Serenadę, Sonatę altówkową, Koncert na fortepian, flet, altówkę i smyczki. Aresztowany na początku 1943 roku, trafił do obozu pracy Lukov na Słowacji, gdzie zginął 25 lipca 1944 roku.
Paweł Markuszewski
