Nasi południowi sąsiedzi ogłosili rok 2024 Rokiem Muzyki Czeskiej. Przypadają w nim bowiem okrągłe rocznice urodzin lub śmierci czterech najwybitniejszych (a także wielu pomniejszych) czeskich kompozytorów: Bedřicha Smetany, Antonína Dvořáka, Leoša Janáka i Bohuslava Martinů. 1 maja obchodzimy 120. rocznicę śmierci Antonína Dvořáka.
Antonín Dvořák to drugi, obok Bedřicha Smetany, najwybitniejszy kompozytor czeskiej szkoły narodowej. Choć w samej Republice Czeskiej jego twórczość nieco ustępuje popularnością dziełom Smetany, to na światowych estradach właśnie muzyka Dvořáka brzmi najczęściej spośród czeskich twórców.
domena publiczna
fot. J. Mulač, domena publiczna
Nelahozeves: dzieciństwo w karczmie i rzeźni
Antonín Dvořák urodził się 8 września 1841 roku w niewielkiej wsi Nelahozeves, położonej około 20 kilometrów na północ od Pragi. Był najstarszym z dziewięciorga dzieci Františka Dvořáka, miejscowego rzeźnika, który prowadził również wiejską karczmę. Początkowo ojciec planował, że syn pójdzie w jego ślady, zaczął go nawet przyuczać do zawodu rzeźnika. Los miał jednak wobec chłopca inne plany.
W Nelahozevsi, u stóp wspaniałego zamku Lobkowiczów, stoi do dziś dom rodzinny kompozytora. Do niedawna mieściła się tam filia praskiego muzeum Dvořáka; kilka lat temu budynek przeszedł pod zarząd fundacji rodu Lobkowiczów, która tworzy tam nową, interaktywną wystawę poświęconą kompozytorowi (planowane otwarcie 28 czerwca 2024 roku). Co roku we wrześniu, w okolicach rocznicy urodzin kompozytora odbywa się tutaj festiwal muzyczny „Dvořákova Nelahozeves” – w tym roku planowana jest jego 73. edycja.
Zlonice: pierwsze kroki w muzyce
Wkrótce okazało się, że mały Antonín jest niezwykle utalentowany muzycznie. W wieku 12 lat oddano go pod opiekę wuja mieszkającego w niedalekich Zlonicach (później przeprowadzili się tam również rodzice przyszłego kompozytora). Miejscowy organista, Antonín Liehmann, uczył Dvořáka gry na organach, fortepianie, skrzypcach, a także teorii muzyki. Wtedy powstały też pierwsze kompozycje młodego twórcy.
Kompozytor do końca życia ciepło wspominał swego pierwszego nauczyciela i czas spędzony w Zlonicach. Jego pierwsza symfonia, skomponowana w 1865 roku, nosi tytuł Zlonickie dzwony. Obecnie w budynkach dawnego szpitala oraz organistówki w Zlonicach mieści się niewielkie muzeum poświęcone Dvořákowi.
Praga: początek i rozwój kariery
W wieku szesnastu lat przyszły kompozytor zamieszkał w Pradze, gdzie wstąpił do szkoły organistowskiej, gdzie uczył się gry na organach, śpiewu i teorii muzyki. Kilka lat po ukończeniu szkoły został altowiolistą orkiestry Teatru Tymczasowego (późniejszego Teatru Narodowego), dzięki czemu mógł zapoznać się zarówno z muzyką czeską (dyrygentem orkiestry został wkrótce Bedřich Smetana), jak i z najważniejszymi dziełami twórców europejskich. Później pracował także jako organista kościoła św. Wojciecha na praskim Nowym Mieście.
Kariera kompozytorska Dvořáka rozwijała się początkowo dość powoli. Dopiero w latach siedemdziesiątych jego twórczością zainteresował się – dzięki pośrednictwu pochodzącego z Pragi słynnego wiedeńskiego krytyka muzycznego, Eduarda Hanslicka – sam Johannes Brahms, który zaprzyjaźnił się z czeskim twórcą i zaczął promować jego muzykę w Wiedniu i Berlinie. Wkrótce Dvořák stał się ważną postacią europejskiego życia muzycznego – po przedwczesnej śmierci Smetany to właśnie on był najwybitniejszym żyjącym czeskim kompozytorem. Występował również jako dyrygent, nie tylko w Pradze, ale coraz częściej w prestiżowych salach koncertowych Europy, od Londynu po Sankt Petersburg. Został doktorem honoris causa uniwersytetów w Pradze i w Cambridge.
W XVIII-wiecznej willi Ameryka na Nowym Mieście w Pradze mieści się najważniejsze czeskie muzeum Antonína Dvořáka, założone w 1932 roku, obecnie oddział Czeskiego Muzeum Muzyki (jednej z filii Muzeum Narodowego). W zbiorach muzeum znajduje się około 80 procent wszystkich zachowanych rękopisów partytur czeskiego twórcy, jego korespondencja i dokumenty, liczne pamiątki po Dvořáku i jego uczniach, w tym należące do niego instrumenty, a także znaczna część jego bogatej biblioteki. Ciekawa i obszerna, częściowo multimedialna ekspozycja przedstawia w sposób kompleksowy życie i dzieło kompozytora, opowiada również o jego licznych podróżach.
Pobyt w Stanach Zjednoczonych
W roku 1892 Dvořák otrzymał propozycję objęcia funkcji dyrektora Konserwatorium w Nowym Jorku i po krótkim wahaniu zdecydował się ją przyjąć. W Ameryce spędził trzy lata. To właśnie w tym czasie powstały jego najwybitniejsze kompozycje: IX Symfonia e-moll „Z Nowego Świata”, Kwartet smyczkowy F-dur „Amerykański”, Koncert wiolonczelowy h-moll. W Stanach Zjednoczonych nawiązał wiele nowych znajomości – między innymi z Harrym Burleighem, pierwszym wybitnym kompozytorem afroamerykańskim, który zainteresował go tradycyjnymi pieśniami spirituals (Dvořák zacytował później jedną z nich w drugiej części IX Symfonii).
Nowojorskie mieszkanie Dvořáka nie przetrwało do naszych czasów, zachował się natomiast dom w Spilville w stanie Iowa, w którym spędził letnie miesiące 1893 roku, goszcząc u czesko-amerykańskiego skrzypka Jana Josefa Kovaříka. Obecnie mieści się tam Bily Clocks Museum (muzeum zegarów braci Bily), w którym zobaczyć można także niewielką ekspozycję poświęconą kompozytorowi (między innymi fisharmonię, przy której komponował).
Praga i Vysoká: ostatnie lata życia
W 1895 roku Dvořák zdecydował się na powrót do Pragi, gdzie objął stanowisko profesora, a po kilku latach także dyrektora Konserwatorium Praskiego. Wśród jego uczniów byli najwybitniejsi twórcy czescy przełomu wieków – między innymi Vítězslav Novák, Oskar Nedbal i Josef Suk. Uroczyste obchody 60. urodzin kompozytora we wrześniu 1901 roku stały się niemalże narodowym świętem.
Jeszcze przed wyjazdem do Stanów Zjednoczonych Dvořák odwiedzał wielokrotnie swego szwagra, hrabiego Václava Roberta Kounica, właściciela pałacyku w miejscowości Vysoká u Příbramě, na południowy zachód od Pragi. Zachwycony miejscową przyrodą, kupił od szwagra dawny spichlerz, który po przebudowie otrzymał nazwę Willa Rusałka. Po powrocie z Ameryki spędzał tam wraz z rodziną letnie miesiące. Według miejscowej legendy, leżące nieopodal leśne oczko wodne, zwane Jeziorkiem Rusałki, zainspirowało Dvořáka do skomponowania jego najsłynniejszej opery Rusałka, do dziś święcącej triumfy na światowych scenach. W pałacyku hrabiego Kounica mieści się obecnie izba pamięci kompozytora z niewielką ekspozycją opowiadającą o jego pobytach w Vysokiej, a także imponującą kolekcją kostiumów głównych bohaterów opery Rusałka.
Antonín Dvořák zmarł 1 maja 1904 roku. Jego grób znajduje się na praskim Cmentarzu Zasłużonych na Wyszehradzie, nieopodal grobu Bedřicha Smetany.
***
Na stronie https://www.rokceskehudby.cz/ można znaleźć (także w języku angielskim) regularnie uzupełniany kalendarz obchodów rocznicowych, przedstawień operowych i koncertów muzyki czeskich kompozytorów w różnych miastach Republiki Czeskiej i całego świata.
Paweł Markuszewski
Polecamy:
