Czy fakt, że genialny Caravaggio był awanturnikiem i mordercą, powinien mieć wpływ na nasz stosunek do jego sztuki? Czy członkostwo w NSDAP kładzie się cieniem na wielkości Herberta von Karajana, uważanego przez wielu za najwybitniejszego dyrygenta wszech czasów? Czy oskarżenia o molestowanie seksualne, wysuwane w ostatnich latach pod adresem Placida Domingo, unieważniają dorobek artysty zaliczanego do grona najwspanialszych tenorów XX wieku? Czy można oceniać twórczość w oderwaniu od działań i poglądów jej autora?
Na te pytania trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. W historii muzyki było jednak wielu kompozytorów, którzy zdobyli sławę nie tylko dzięki swym utworom, ale także z powodu wywoływanych przez siebie skandali obyczajowych. Przypomnijmy niektórych z nich.
Nicolas Gombert
(ok. 1495–ok. 1560)
Jeden z najznakomitszych kompozytorów flamandzkiego renesansu, autor cenionych mszy i motetów. Był księdzem, a także nadwornym kompozytorem cesarza Karola V oraz śpiewakiem i dyrygentem kapeli dworskiej. Około 1540 roku został oskarżony o molestowanie seksualne chłopca śpiewającego w kapeli, za co skazano go na galery (pracę na statku w charakterze wioślarza). Podczas odbywania kary skomponował podobno cykl motetów, które zadedykował cesarzowi. Władca, poruszony pięknem muzyki, zdecydował się ułaskawić kompozytora. Gombert nigdy nie odzyskał jednak wcześniejszej pozycji.
Carlo Gesualdo da Venosa
(ok. 1560–1613)
Niedościgniony mistrz madrygału, twórca dzieł do dziś szokujących słuchaczy niezwykłą ekspresją i odważnymi, pełnymi dysonansów połączeniami harmonicznymi. Był człowiekiem gwałtownym i ekscentrycznym, interesował się alchemią i mistycyzmem, oskarżano go również o skłonności sadystyczne i inne niekonwencjonalne upodobania seksualne. W 1590 roku w Neapolu zamordował swą żonę i jej kochanka po tym, jak przyłapał ich na zdradzie. Następnie wystawił ich zmasakrowane ciała na widok publiczny. Uniknął kary ze względu na książęcy tytuł i rodzinne koneksje. Jego dalsze życie było jednak naznaczone poczuciem winy i religijną obsesją, zerwał kontakty towarzyskie, a swych służących zmuszał do biczowania go. Druga żona opuściła go, przerażona niestabilnością psychiczną Carla. Ukojenie przynosiła mu tylko muzyka. Życie Gesualda stało się tematem licznych powieści, filmów i oper.
Jean-Baptiste Lully
(1632–1687)
Francuski kompozytor barokowy włoskiego pochodzenia działający na dworze Ludwika XIV, czołowy twórca opery we Francji. Zasłynął jako wyjątkowy manipulator, intrygant i karierowicz, bezwzględnie eliminujący rywali i konsekwentnie pnący się po ścieżkach kariery dworskiej. Nie przeszkadzały mu w niej liczne kontrowersje obyczajowe, związane głównie z homoseksualnymi romansami, których zbytnio nie ukrywał, choć miał żonę i sześcioro dzieci. Najsłynniejszy skandal miał miejsce w 1685 roku, gdy odkryto listy sugerujące, że Lully uwiódł jednego z dworskich paziów. Zmuszono go wówczas do zapłacenia ogromnej grzywny, a król przez pewien czas odnosił się do niego nieco chłodniej. Wkrótce jednak Lully odzyskał wysoką pozycję na dworze.
Alessandro Stradella
(1639–1682)
Włoski kompozytor operowy epoki baroku, jedna z najbardziej barwnych i kontrowersyjnych postaci w dziejach muzyki. Jego życie obfitowało w romanse, skandale, problemy z prawem. Kilkakrotnie musiał zmieniać miejsce zamieszkania, by ratować się z kłopotów: z Rzymu wyrzucono go za próbę sprzeniewierzenia kościelnych pieniędzy, z Wenecji musiał uciekać, gdy zazdrosny mąż jednej z kochanek posłał za nim płatnych zabójców. Ostatecznie osiedlił się w Genui, gdzie zginął zasztyletowany przez braci kolejnej kochanki. Życie kompozytora – w mocno uromantycznionej wersji – stało się tematem opery Stradella Louisa Niedermeyera.
František Kočvara
(ok. 1750–1791)
Czeski kompozytor, działający w Londynie, pamiętany dziś niemal wyłącznie z powodu nietypowych okoliczności towarzyszących jego śmierci. Nastąpiła ona w jednym z londyńskich domów publicznych. Kočvara zażądał od prostytutki, by podczas aktu seksualnego stopniowo zaciskała sznur owinięty wokół jego szyi. W pewnym momencie stracił przytomność i nie udało się go ocucić. Wypadek ten odbił się szerokim echem w ówczesnej prasie, obficie relacjonowano również proces prostytutki oskarżonej o morderstwo. Ostatecznie została ona uniewinniona – argumentowano, że kompozytor sam był inicjatorem ryzykownych praktyk, osobiście przygotował sznur i zdawał sobie sprawę z istniejącego ryzyka. Historia Kočvary – jeden z pierwszych odnotowanych publicznie przypadków śmierci związanej z asfiksjofilią (osiąganiem satysfakcji seksualnej na skutek podduszania) – stała się inspiracją dla licznych debat w środowiskach lekarskich i prawniczych.
Ferenc Liszt
(1811–1886)
Jeden z największych pianistów wszech czasów, jeden z najwybitniejszych kompozytorów romantyzmu. Znany był również z pełnego fantazji stylu życia oraz z niezwykłego powodzenia u kobiet, a jego liczne romanse wzbudzały emocje nie mniejsze niż jego działalność artystyczna. Najdłuższe związki łączyły go z francuską powieściopisarką Marią d’Agoult oraz rosyjską księżną polskiego pochodzenia Karoliną von Sayn-Wittgenstein. Obie były mężatkami, gdy rozpoczęły romanse z Lisztem i obie porzuciły dla niego swych mężów. Relacja z Marią trwała około dziesięciu lat, mieli troje dzieci (córka Cosima została żoną dyrygenta Hansa von Bülowa, którego później porzuciła dla Richarda Wagnera, młodszego od jej ojca o zaledwie dwa lata). Z Karoliną Liszt spędził kilkanaście lat, planowali nawet ślub, ale nie udało się jej uzyskać rozwodu. Wśród licznych krótkotrwałych związków kompozytora warto wspomnieć romanse z tancerką Lolą Montez i pianistką Marie Pleyel, niektóre źródła wymieniają również powieściopisarkę George Sand. W 1865 roku Liszt przyjął niższe święcenia kapłańskie, co bynajmniej nie skłoniło go do zmiany stylu życia.
Piotr Czajkowski
(1840–1893)
Rosyjski kompozytor, jeden z najwybitniejszych twórców romantyzmu. Był homoseksualistą, co w carskiej Rosji uważane było za przestępstwo. W 1877 roku ożenił się ze swą dawną studentką, związek ten okazał się jednak katastrofą – małżonkowie rozstali się po zaledwie kilku tygodniach, a Czajkowski próbował popełnić samobójstwo. Zmarł szesnaście lat później, okoliczności jego śmierci do dziś owiane są tajemnicą. Jej oficjalną przyczyną była epidemia cholery, jednak wielu badaczy uważa tę wersję za mało prawdopodobną. Jedna z teorii sugeruje, że Czajkowski popełnił honorowe samobójstwo wymuszone groźbą odkrycia jego związku z bratankiem wysokiego urzędnika carskiego.
Giacomo Puccini
(1858–1924)
Ostatni wielki twórca opery włoskiej znany również z licznych romansów i fascynacji kobietami. Przez wiele lat żył w związku z Elvirą Gemignani, żoną innego mężczyzny; ślub wzięli dopiero po śmierci jej męża, choć już wcześniej urodził się ich syn. Po ślubie Elvira stała się bardzo zazdrosna i obsesyjnie kontrolowała Giacoma, który nie stronił od pozamałżeńskich przygód. W 1909 roku o romans z jej mężem oskarżyła służącą, co doprowadziło do samobójstwa dziewczyny. Po jej śmierci okazało się, że oskarżenia były bezpodstawne, a rodzina służącej wytoczyła Puccinim proces – w jego następstwie kompozytor musiał wypłacić wysokie odszkodowanie.
Percy Grainger
(1882–1961)
Australijski kompozytor i pianista, jedna z najbardziej ekscentrycznych postaci w dziejach muzyki. Słynął z niekonwencjonalnych zachowań, na przykład zdarzało mu się występować na koncertach w krótkich spodenkach. Więcej kontrowersji wzbudzały jego nietypowe upodobania seksualne, których nie ukrywał, a wręcz się nimi szczycił – otwarcie przyznawał się do praktyk sadomasochistycznych, tworzył własne autoportrety w sytuacjach seksualnych, a w dziennikach oraz w listach do żony szczegółowo opisywał swoje fetysze. W muzeum kompozytora w Melbourne można obejrzeć przedmioty związane z jego praktykami, w tym własnoręcznie wykonany bicz z gałęzi. Plotkowano również o kazirodczym związku Graingera z matką, która była w jego życiu niezwykle dominującą postacią. Kontrowersje wzbudzały także niektóre poglądy kompozytora, między innymi fascynacja ideą czystości rasowej i eugeniką.
Henry Cowell
(1897–1965)
Amerykański kompozytor i pianista, wynalazca klasterów, pionier gry na strunach fortepianu. W 1936 roku został aresztowany i oskarżony o kontakty seksualne z 17-letnim chłopcem, co w Stanach Zjednoczonych uważane było wówczas za przestępstwo. Skazany na 15 lat więzienia, dzięki apelacjom i wsparciu ze strony środowiska muzycznego został warunkowo zwolniony po czterech latach. Pobyt w więzieniu wywarł jednak duży wpływ na jego osobowość. Twórczość Cowella, wcześniej sytuująca go w czołówce amerykańskiej awangardy muzycznej, diametralnie zmieniła charakter – zwrócił się ku tradycyjnym gatunkom, a język muzyczny jego dzieł stał się znacznie bardziej konserwatywny.
Paweł Markuszewski
