W roku 2025 świat muzyczny świętuje 500. rocznicę urodzin jednego z największych gigantów w historii sztuki dźwięków. Giovanni Pierluigi da Palestrina, który przyjął nazwisko od nazwy rodzinnego miasta, urodził się prawdopodobnie między 3 lutego 1525 a 2 lutego 1526 roku. Współcześni nazywali go „Il principe della musica” (książę muzyki).

Rodzinne miasto

Miasto Palestrina – rzymskie Praeneste – położone jest na zboczach Apeninów, około czterdziestu kilometrów na wschód od Rzymu. Turystów przyciąga przede wszystkim miejscowe muzeum, Museo Archeologico Nazionale Prenestino, w którym można obejrzeć słynną Mozaikę Nilu – pochodzącą z I wieku p.n.e. olbrzymią mozaikę podłogową o powierzchni ponad 25 m²; przedstawia ona panoramę Nilu od jego źródeł do ujścia, wraz z charakterystycznymi budowlami, krajobrazami i zwierzętami zamieszkującymi dolinę rzeki. Ważnymi zabytkami Palestriny są też pozostałości starożytnej świątyni Fortuny oraz zbudowana w XII wieku romańsko-barokowa katedra św. Agapita. Na placyku obok katedry stoi pomnik najsłynniejszego syna miasta, Giovanniego Pierluigiego. Jego imię nosi również główna ulica – Corso Pierluigi.

Znacznie mniej zwiedzających odwiedza skromne, lecz ciekawe muzeum Casa Natale Giovanni Pierluigi (dom urodzenia Giovanniego Pierluigiego), położone w jednej z bocznych uliczek nieopodal katedry. Przed dwoma laty spędziłem tam niemal godzinę, oprowadzany przez sympatycznego i kompetentnego pracownika mieszczącej się w tym samym budynku Fondazione Giovanni Pierluigi da Palestrina – przez cały ten czas nie pojawili się inni turyści.

Muzeum mieści się w autentycznym, XIV-wiecznym budynku, w którym prawdopodobnie Giovanni Pierluigi przyszedł na świat. Nie zachowały się wprawdzie oryginalne wnętrza, przez stulecia ulegały one wielokrotnym przebudowom, możemy jednak podziwiać maleńki, urokliwy dziedziniec wewnętrzny ze studnią umieszczoną nad średniowieczną cysterną, w której zbierano wodę deszczową. W zbiorach muzeum są liczne portrety i popiersia kompozytora, druki jego kompozycji, meble i instrumenty muzyczne z epoki. Fundacja posiada także imponującą bibliotekę z potężnym zbiorem wydań książkowych, nutowych i płytowych z całego świata poświęconych Palestrinie i jego muzyce.

Życie

Nieznana jest dokładna data urodzenia Giovanniego Pierluigiego; nie wiadomo też ze stuprocentową pewnością, czy rzeczywiście urodził się w Palestrinie. Na pewno pochodziła stamtąd jego rodzina. Z dokumentów wynika, że kilka lat później mieszkali już w Rzymie. W dzieciństwie przyszły kompozytor uczył się śpiewu w szkole przy rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore. W latach 1544–1551 był organistą katedry św. Agapita w Palestrinie, tam też w 1547 roku zawarł ślub. Prawdopodobnie w tym okresie zaczął komponować.

W 1550 roku papieżem został ówczesny biskup Palestriny, znany odtąd jako Juliusz III. Giovanni Pierluigi otrzymał wkrótce propozycję powrotu do Rzymu. Objął funkcję kierownika Cappella Giulia – kapeli papieskiej działającej przy bazylice św. Piotra. W 1554 roku ukazały się drukiem jego pierwsze dzieła zadedykowane oczywiście Juliuszowi III. W roku 1555 został śpiewakiem osobistej kapeli papieskiej – Cappella Sistina, ale wkrótce kolejny papież, Paweł IV, nakazał wykluczenie z niej wszystkich żonatych śpiewaków. Kompozytor objął stanowisko kapelmistrza bazyliki św. Jana na Lateranie, a następnie Cappella Liberiana przy bazylice Santa Maria Maggiore. Przez kilka lat pracował równocześnie jako kapelmistrz w rzymskim seminarium jezuickim. W 1571 roku powrócił do Cappella Giulia, którą kierował do końca życia. Przez cały czas komponował, jego utwory były słynne w całej Europie, a zamówienia na kolejne dzieła płynęły szerokim strumieniem.

W 1580 roku, po śmierci żony, Giovanni Pierluigi zamierzał zostać księdzem, przyjął nawet niższe święcenia kapłańskie. Ostatecznie zrezygnował z tych planów i w 1581 roku ożenił się z bogatą wdową po handlarzu futrami. Polepszenie sytuacji finansowej pozwoliło mu na publikację większości swych dzieł. Pod koniec życia planował powrócić do rodzinnego miasta i ponownie zostać organistą katedry św. Agapita, nie zdążył jednak zrealizować tych zamiarów. Zmarł 2 lutego 1594 roku, według nekrologu w wieku 68 lat (stąd przypuszczenie, że urodził się w 1525 lub na początku 1526 roku). Pochowany został w bazylice św. Piotra w Rzymie, ale ani sam grób, ani też informacje o jego dokładnej lokalizacji nie dotrwały do naszych czasów.

Kontrreformacja i szkoła rzymska

Giovanni Pierluigi da Palestrina stał się symbolem gruntownych przemian w muzyce religijnej, związanych z kontrreformacją, czyli reakcją Kościoła katolickiego na powstanie Kościołów protestanckich. Główne założenia kontrreformacji sformułowano podczas Soboru Trydenckiego (1545–1563). W soborowych debatach wiele miejsca poświęcono muzyce religijnej. Zakazano stosowania w niej jakichkolwiek elementów świeckich, co już od schyłku średniowiecza było praktyką dość powszechną. Nakazano kładzenie nacisku na zrozumiałość tekstu, co wykluczało stosowanie skomplikowanej polifonii z niezależnymi partiami poszczególnych głosów. Usunięto z liturgii większość tropów i sekwencji, czyli rozbudowanych śpiewów wykorzystujących poezję religijną (pozostawiono tylko cztery sekwencje, w tym żałobną – Dies irae; później przywrócono jeszcze Stabat Mater – sekwencję ku czci Matki Boskiej Bolesnej). Obowiązującym stylem muzyki religijnej stał się stile osservato (w polskiej terminologii muzykologicznej określany zwykle jako „styl surowy”), który z czasem nazwano stylem palestrinowskim. Jego główne cechy to: uroczysty, poważny charakter dzieł, konsonansowe brzmienia, śpiewna i spokojna melodyka, diatoniczna harmonika oparta ściśle na skalach kościelnych, a także doskonała równowaga między myśleniem linearnym (kontrapunktem) a operowaniem współbrzmieniami (harmonią).

Działająca w Rzymie grupa kompozytorów realizujących w swej twórczości założenia kontrreformacji przeszła do historii muzyki jako renesansowa szkoła rzymska. Oprócz Palestriny w jej skład wchodzili między innymi Giovanni Animuccia (poprzednik Giovanniego Pierluigiego w Cappella Giulia) i Constanzo Festa (śpiewak i kompozytor Cappella Sistina), a później także Tomás Luis de Victoria (kompozytor hiszpański, który po długoletnim pobycie w Rzymie powrócił do rodzinnej Hiszpanii i tam krzewił ideały kontrreformacji), Felice Anerio (następca Giovanniego Pierluigiego w Cappella Giulia) czy Gregorio Allegri (działający już w XVII wieku kapelmistrz Cappella Sistina).

Twórczość

Twórczość Palestriny obejmuje 104 msze, około 370 motetów, około 150 madrygałów (w tym madrygały religijne, co było odstępstwem od tradycji gatunku), a także liczne hymny, magnificaty, litanie, lamentacje i inne gatunki muzyki sakralnej.

Za najsłynniejsze dzieło Palestriny oraz najpełniejszą realizację założeń stylu palestrinowskiego w muzyce uważana jest Missa Papae Marcelli (Msza Papieża Marcelego). Powstała ona prawdopodobnie w 1562 roku (opublikowana została w roku 1567) dla uczczenia jednego z głównych protektorów Palestriny, papieża Marcelego II zmarłego w 1555 roku, po 22 dniach pontyfikatu. Legenda mówi, że kardynałowie zebrani na Soborze Trydenckim zamierzali początkowo wyeliminować wielogłosowość z muzyki religijnej i nakazać powrót do jednogłosowego chorału gregoriańskiego, ale zachwyceni pięknem Missa Papae Marcelli zdecydowali się na pozostawienie polifonii i ogłoszenie stylu palestrinowskiego obowiązującym stylem muzyki religijnej.

Palestrina był pierwszym twórcą w dziejach muzyki, którego styl stał się wzorem dla naśladowania dla kilku następnych pokoleń. Choć pod koniec XVI wieku wykształcił się już nowy, barokowy język muzyczny, to przez cały wiek XVII, a czasem jeszcze nawet w XVIII stuleciu wielu twórców komponowało nadal w stylu palestrinowskim. Najsłynniejszym, poza dziełami samego mistrza, utworem utrzymanym w tym stylu jest powstałe około 1638 roku Miserere Gregoria Allegriego, które przez kolejne dziesięciolecia zachwycało słuchaczy nabożeństw Wielkiego Tygodnia w Kaplicy Sykstyńskiej – to właśnie ten utwór, zgodnie z popularną legendą, kilkunastoletni Mozart miał rzekomo zapisać z pamięci po dwukrotnym usłyszeniu.

Paweł Markuszewski

▼ To może Cię zainteresować ▼

---