Nasi południowi sąsiedzi ogłosili rok 2024 Rokiem Muzyki Czeskiej. Przypadają w nim bowiem okrągłe rocznice urodzin lub śmierci czterech najwybitniejszych (a także wielu pomniejszych) czeskich kompozytorów: Bedřicha Smetany, Antonína Dvořáka, Leoša Janáčka i Bohuslava Martinů. 3 lipca obchodzimy 170. rocznicę urodzin Leoša Janáčka.
Choć ze względu na rok urodzenia Leoš Janáček, zaledwie o 13 lat młodszy od Antonína Dvořáka, bywa niekiedy wymieniany wśród przedstawicieli czeskiej szkoły narodowej epoki romantyzmu, to język muzyczny większości jego kompozycji każe zaliczyć ich twórcę do grona najwybitniejszych reprezentantów modernizmu pierwszych dekad XX stulecia. Utwory Janáčka, w Polsce wciąż jeszcze zbyt słabo znane, goszczą jednak na światowych estradach koncertowych i operowych na tyle często, że to właśnie on jest trzecim najczęściej wykonywanym czeskim kompozytorem po Antonínie Dvořáku oraz Bedřichu Smetanie.
Dzieciństwo w Hukvaldach
Leoš Janáček urodził się 3 lipca 1854 roku w wiosce Hukvaldy, w północno-wschodniej części Moraw, niedaleko miasta Frýdek-Místek (a także w sąsiedztwie Příboru, gdzie dwa lata później przyszedł na świat Zygmunt Freud). Był dziewiątym z czternaściorga dzieci miejscowego nauczyciela i kantora, matka przyszłego kompozytora była organistką. Z muzyką miał więc kontakt od wczesnego dzieciństwa, ale kształcić się w tym kierunku zaczął dopiero po opuszczeniu rodzinnego domu.
W Hukvaldach Leoš spędził pierwsze jedenaście lat życia. Rodzinna miejscowość do dziś pieczołowicie pielęgnuje pamięć o swym najwybitniejszym synu. Na dawnym budynku szkoły, w którym się urodził i mieszkał jako dziecko, widnieje upamiętniająca go tablica. Kilkaset metrów dalej, w domu, który zakupił pod koniec życia i traktował jako letnią rezydencję, mieści się poświęcona kompozytorowi izba pamięci (Památník Leoše Janáčka). Wyznaczono także specjalne ścieżki dydaktyczno-spacerowe, prowadzące przez ulubione miejsca kompozytora („Janáčkův chodníček” i „Leoš Janáček očima dětí”). Można na nich odnaleźć między innymi ławeczkę Janáčka, pomnik Lisiczki Chytruski (Liška Bystrouška, bohaterka jednej z jego oper) czy „dendrofon” – zabawkowy instrument muzyczny wykonany z różnych gatunków drewna. W Hukvaldach warto również wspiąć się na malownicze ruiny zamku, jedne z najpotężniejszych w Republice Czeskiej.
Nauka i początki kariery w Brnie
W 1865 roku jedenastoletni Leoš Janáček rozpoczął naukę w szkole przy klasztorze augustianów w Brnie. Tam po raz pierwszy zaczął uczyć się muzyki. Ukończył niemieckojęzyczną szkołę realną, a później studium nauczycielskie. W roku 1874 wyjechał do Pragi, gdzie uczył się w szkole organowej (poznał tam Dvořáka, z którym wkrótce połączyła go przyjaźń). Na kilka lat powrócił do Brna, później zaś podjął studia muzyczne w Lipsku, a następnie w Wiedniu. W obu konserwatoriach wytrzymał zaledwie po kilka miesięcy, rozczarowany niskim poziomem zajęć i brakiem uznania ze strony pedagogów.
W 1880 roku Janáček powrócił do Brna, gdzie osiedlił się na stałe. Rok później założył tam szkołę organową. Jej dyrektorem pozostawał aż do 1919 roku, kiedy przekształcona została – również dzięki jego staraniom – w państwowe konserwatorium (w którym wykładał aż do przejścia na emeryturę w 1925 roku).
Willa Chleborád, w której mieściła się szkoła organowa, stoi w Brnie do dziś w miejscu, które obecnie nosi nazwę Janáčkovo náměstí (plac Janáčka); na jej murach umieszczono upamiętniającą kompozytora tablicę. Na tyłach dawnej szkoły znajduje się niepozorny domek ogrodnika, w którym kompozytor żył i tworzył w latach 1910–1928. Mieści się w nim izba pamięci Leoša Janáčka, filia brneńskiego Muzeum Morawskiego. Tu powstały największe dzieła czeskiego twórcy, w tym słynna Sinfonietta. Zwiedzający mogą zajrzeć do autentycznej pracowni kompozytora z oryginalnym wyposażeniem i należącym do Janáčka fortepianem, a także zapoznać się z ekspozycją dotyczącą jego życia i twórczości (w tym także z niemal kompletnie nieczytelnymi rękopisami – ponoć jedyną osobą, która była w stanie odczytać partytury Janáčka, była jego żona, która przepisywała je potem na czysto).
Na pobliskim skwerku znajduje się kolejny pomnik Lisiczki Chytruski, natomiast pomnik samego kompozytora można odnaleźć przed teatrem jego imienia (Janáčkovo divadlo), siedzibą brneńskiej opery. Imię Janáčka nosi także brneńska Akademia Sztuk Performatywnych (kształcąca w dziedzinach muzyki i teatru).
Rozkwit kariery i śmierć
Na uznanie współczesnych Janáček czekał jednak stosunkowo długo, choć od razu po powrocie do Brna rzucił się w wir pracy kompozytorskiej. Działał również na niwie etnografii muzycznej, wędrując po morawskich wsiach i notując ludowe pieśni, które chętnie wykorzystywał potem w swej twórczości (jako jeden z pierwszych badaczy folkloru nagrywał śpiewy za pomocą fonografu).
Po serii mniejszych lub większych niepowodzeń, pierwszym niekwestionowanym sukcesem Janáčka okazała się opera Jej pasierbica (dziś znana powszechnie jako Jenůfa), wystawiona w Pradze w 1916 roku (wcześniejsza o 12 lat brneńska prapremiera tego dzieła, choć dobrze przyjęta, nie odbiła się szerszym echem). Powodzenie praskiej premiery otworzyło kompozytorowi drogę na światowe estrady, w tym prestiżowe sceny operowe Wiednia i Nowego Jorku. Jenůfa, określana czasem jako pierwsza morawska opera narodowa, wykorzystuje obficie morawski folklor; należy również do pierwszych dzieł operowych, których libretta napisane zostały prozą w ludowym dialekcie.
Sukces Jenůfy dodał Janáčkowi skrzydeł – w ostatniej dekadzie życia kompozytora powstały jego największe arcydzieła. To przede wszystkim kolejne opery, należące dziś do żelaznego repertuaru światowych teatrów: Wyprawy pana Brouczka, Katia Kabanowa, Przygody Lisiczki Chytruski, Sprawa Makropulos, Z martwego domu. Skomponował także dwa kwartety smyczkowe, liczne cykle pieśni, szereg utworów orkiestrowych, solowych i wokalno-instrumentalnych.
Za najwybitniejsze osiągnięcia twórcze Janáčka uważane są dwa utwory skomponowane w 1926 roku: Sinfonietta i Msza głagolicka (Glagolská mše). Sinfonietta, dedykowana siłom zbrojnym młodego państwa czechosłowackiego, przeznaczona jest na potężną orkiestrę, w której przeważają instrumenty dęte blaszane. Msza głagolicka na cztery głosy solowe, organy i orkiestrę powstała z inspiracji arcybiskupa Ołomuńca, kompozytor stworzył jednak dzieło dalece odmienne od oczekiwań duchownego. Przede wszystkim, zamiast łaciny, sięgnął po starosłowiański tekst z IX wieku (głagolica to pierwotna nazwa stworzonego wówczas przez świętych Cyryla i Metodego pierwszego słowiańskiego alfabetu, z którego później powstała cyrylica). Język muzyczny utworu również bardzo odbiega od tradycyjnych wzorców muzyki religijnej – sam kompozytor określał dzieło jako manifest panteizmu i panslawizmu, a na pełne zachwytu słowa jednego z krytyków, który nazwał go „prawdziwie wierzącym starcem”, odpowiedział: „ani starcem, ani wierzącym, młody człowieku”. Msza powstała podczas pobytu w urokliwym uzdrowisku Luhačovice, które Janáček lubił odwiedzać – w dawnym klasztorze augustianów (obecnie hotel Augustiniánský Dům) znajduje się upamiętniająca kompozytora tablica.
Podczas jednego z letnich pobytów w rodzinnych Hukvaldach Leoš Janáček nabawił się zapalenia płuc i trafił do szpitala w Ostravie. Tam też zmarł 12 sierpnia 1928 roku. Pochowany został w Brnie, w honorowej części Cmentarza Centralnego (Ústřední hřbitov).
Oprócz wymienionych wcześniej upamiętnień, imię Janáčka noszą między innymi konserwatorium oraz lotnisko w Ostravie, a także planetoida oraz krater na Merkurym.
Na stronie https://www.rokceskehudby.cz/ można znaleźć (także w języku angielskim) regularnie uzupełniany kalendarz obchodów rocznicowych, przedstawień operowych i koncertów muzyki czeskich kompozytorów w różnych miastach Republiki Czeskiej i całego świata.
Paweł Markuszewski
Polecamy:
